Historia

Synagoga w Kowalewie

"Wraz ze wzrostem ilości Żydów w połowie XIX w. ukształtowała się samodzielna gmina żydowska, na której potrzeby w latach trzydziestych XIX w. powstał ogrodzony cmentarz, ulokowany w północno-wschodniej części miasta na niewielkim wzniesieniu, przy ówczesnej ulicy 19 Stycznia, w pobliżu stacji kolejowej Kowalewo Pomorskie Miasto. W 1878 roku jego powierzchnię oszacowano na 0,0958 ha. W latach trzydziestych odnotowano, że na jego teren prowadziła brama wejściowa, zlokalizowana przy ulicy 23 Stycznia. Obok ulokowany był cmentarz ewangelicki, który w okresie międzywojennym, podobnie jak żydowski, był bardzo zaniedbany.

W 1882 roku wybudowano nową synagogę przy ulicy Szpitalnej. Wcześniej nabożeństwa odprawiano w wynajmowanych pomieszczeniach lub domach prywatnych. Synagoga ta była prostym, ceglanym, eklektycznym w stylu budynkiem, wzniesionym na planie zbliżonym do kwadratu, z wnętrzem nakrytym kopułą zwieńczoną gwiazdą Dawida. Okna wypełniły witraże z wykonanymi barwnym szkłem gwiazdami Dawida.

Gmina żydowska w Kowalewie początki swego istnienia łączyć może dopiero z wiekiem XIX, kiedy to do miasta zaczęli napływać pierwsi rzemieślnicy i kupcy. W stosunku do pozostałych mieszkańców ich liczba nie była nigdy zbyt wielka, nie sięgała nawet 200 osób. W 1772 roku nie odnotowano żadnego Żyda w Kowalewie, w 1826 roku było to zaledwie 5 osób. W 1871 roku odnotowano 167 osób. Ilość ta regularnie spadała do odnotowanych w 1900 roku 124 Żydów. Spis dokonany 31 października 1845 roku, gdy ilość Żydów wynosiła 176 osób ujawnił, że w mieście mieszkali m.in. Salomon Leiser, Joseph Lewinson, Salomon Sinai czy Elias Herskel. W 1880 roku przedstawicielami gminy byli J. Littmann, Sch. Abraham i M. Nathan. Nabożeństwa prowadziła nauczyciel Dubowski a później kantor, rzezak i śpiewak Singermann. Sch. Abraham i M. Nathan kierowali także stowarzyszeniem opiekującym się chorymi i dbającym o należyty pochówek zmarłych.
Funkcjonowała też żydowska szkoła, do której w 1892 roku uczęszczało 23 dzieci a w 1895 roku 19 dzieci. Żydzi prowadzili wtedy od 25 do 30 gospodarstw domowych łącznie, utrzymując H. Mannheima na posadzie rzezaka, nauczyciela i kantora, który otrzymywał 1900 marek wynagrodzenia, a w czasie jego choroby, gminą rozpoczął opiekować się rabin dr S. Eppstein z Wąbrzeźna. W 1905 roku stanowisko kantora było nieobsadzone, w zarządzie gminy pracowali H. Mendelshon, H. Ehrenberg i J. Moses. Do Kowalewa przyjeżdżał rabin dr Rosenberg z Torunia, dr Eppstein i nauczyciel S. Schapira, obydwaj z Wąbrzeźna. Tymczasowo obowiązki kantora i rzezaka pełnił Morris Cook. W 1907 roku w Kowalewie liczącym 2350 osób zamieszkiwało 107 Żydów a w 1910 97 osób. H. Ehrenberg i H. Mendelsohn przewodniczyli stowarzyszeniu opiekującym się chorymi i zapewniającym godny pochówek.
W 1913 roku mieszkało w mieście 87 Żydów, którym usługiwał rabin Eppstein z Wąbrzeźna a w 1921 zanotowano tylko 2 rodziny żydowskie, które wkrótce wyjechały. na frontach I wojny światowej zginął powołany do niemieckiego wojska Simon Sally.

Wraz z przyłączeniem Kowalewa do II Rzeczypospolitej można przypuszczać, że nastąpiła emigracja mieszkańców pochodzenia żydowskiego, którzy w dużej mierze byli związani z niemieckim kręgiem kulturowym. Uznawali się oni za Niemców pochodzenia mojżeszowego, posługując się także językiem niemieckim. Posyłano dzieci m.in. do szkoły ewangelickiej. Żydzi z Kowalewa zaczęli przenosić się do Niemiec, część zaczęła emigrować poza Europę. Emigrujący głównie do Niemiec członkowie rządu, przekazali kompetencje rządzenia majątkiem gminnym Hermanowi Mendelssohnowi. W praktyce gmina przestała istnieć. Synagoga była nieczynna. Pozostałym majątkiem gminnym określonym na 1/2 morgi roli, 3 morgi cmentarza do lat trzydziestych XX wieku praktycznie nikt nie zarządzał. Było to powodem likwidacji w latach 1932-1933 i podporządkowania gminie żydowskiej w Golubiu. W latach trzydziestych XX w. czasowo napływali do Kowalewa pojedynczy Żydzi, ale gminy już nie reaktywowano. W 1936 roku odnotowano jedynie, że w mieście mieszka 13 Żydów zajmujących się handlem bławatnym.

Bezpośrednio przed wybuchem drugiej wojny światowej w Kowalewie nie mieszkał już żadem Żyd, a po jej zakończeniu nie zanotowano żadnych oficjalnych starań mających na celu wskrzesić działalność owej gminy. Niemcy zniszczyli cmentarz żydowski, oficjalnie zresztą zamknięty w latach 60-tych XX wieku. Niestety cmentarz zniszczono na tyle skutecznie, że nie zachowały się z niego żadne nagrobki. (Płyty nagrobne zostały wykorzystane przez mieszkańców do wzmocnienia fundamentów nowo wznoszonych budynków prywatnych. Mieszkańcy wiedzą, gdzie się one znajdują.)

Podobnie stało się z synagogą, która przed rozbiórką posłużyła okupantowi za tymczasowe więzienie dla kilkudziesięciu Polaków, których Selbstschutz najpierw uwięził a następnie 16 września wyprowadził do Wąbrzeźna. Więźniowie ci musieli nieść gwiazdę Dawida, którą zdemontowano z kowalewskiej synagogi i przeniesiono na barkach do obozu w Wąbrzeźnie. Większość aresztowanych została rozstrzelana z innymi więźniami, w tym z Żydami z innych niż Kowalewo miejscowości w Łopatkach i Kurkocinie."

Fragmenty monografii: Gmina Kowalewo Pomorskie. Tradycja i nowoczesność, autor Piotr Birecki

2216