#8 Przedzamcze zachodnie zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań nieinwazyjnych i archeologiczno-architektonicznych

#8 Przedzamcze zachodnie zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań nieinwazyjnych i archeologiczno-architektonicznych

Do niedawna zamek i jego układ znane były tylko z mało wyraźnej ryciny zrujnowanego zamku z początku XVIII wieku, ze szkicowej rekonstrukcji rzutu autorstwa Conrada Steinbrechta z końca XIX wieku oraz lakonicznych opisów inwentarzowych z połowy XVII i połowy XVIII wieku. Badania archeologiczno-architektoniczne uzupełnione prospekcją geofizyczną w znacznym stopniu uzupełniły tę wiedzę, weryfikując stare poglądy i hipotezy. W efekcie udało się zrekonstruować przebieg kurtyn obwodowych przedzamcza oraz fosy. W narożniku północno-zachodnim zweryfikowano obecność wieży wymienianej w inwentarzu z połowy XVII wieku. Dzięki prospekcji geofizycznej zlokalizowano także niektóre elementy zabudowy wewnętrznej – duży budynek od zachodu oraz stojący na dziedzińcu obiekt szachulcowy na murowanym podpiwniczeniu, którego istnienie zostało potwierdzone metodą wykopaliskową. Szczególnie interesujące okazały się wyniki badań archeologicznych w odniesieniu do rekonstrukcji pogranicza domu konwentu i przedzamcza zachodniego, wskazując na obecność tam nieznanej fosy i muru w 2. połowie XIV wieku. Zweryfikowano także narożnik północnego, zewnętrznego muru zamku, w którym według planu C. Steinbrechta miała znajdować się baszta. Rekonstrukcja ta okazała się niepoprawna, a zachowany mur był w rzeczywistości przyporą narożną. Badania dostarczyły także dalszych informacji umożliwiających rekonstrukcję ukształtowania terenu i technik budowlanych – przede wszystkim prac ziemnych.

Marcin Wiewióra*, Krzysztof Misiewicz**, Bogusz Wasik*, Wiesław Małkowski**

^* Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Instytut Archeologii, Zakład Archeologii Architektury

^** Uniwersytet Warszawski, Instytut Archeologii

1

Kowalewo Pomorskie (niem. Schönsee) leży około 24 km na północny wschód od Torunia. Do dziś właściwie poza niewielkim fragmentem filaru danskeru nie zachowały się żadne inne pozostałości zamku wysokiego (domu konwentu). Nie dysponujemy również, poza słabo czytelną ryciną ukazującą stan zachowania zamku z początku XVIII wieku, żadnymi źródłami ikonograficznymi. Tak więc do czasu rozpoczęcia badań w 2013 r. niemożliwe było określenie formy zamku, jego wymiarów, a tym bardziej funkcji i rozmieszczenia poszczególnych pomieszczeń. W naukowym obiegu funkcjonowała właściwie tylko rekonstrukcja zamku, zaproponowana jeszcze w końcu XIX wieku przez Conrada Steinbrechta, oparta na szkicu wykonanym przez inżyniera wojskowego Giesego w latach 20. XIX wieku. Dlatego też podjęte w 2013 r. w ramach programu badawczego "Zamki ziemi chełmińskiej" badania archeologiczno-architektoniczne zamku w Kowalewie Pomorskim miały odpowiedzieć na wszystkie podstawowe pytania dotyczące tej nieco zapomnianej warowni krzyżackiej.

Podczas czterech sezonów badań, zakończonych w 2016 r., udało się wyjaśnić praktycznie wszystkie sporne kwestie dotyczące zwłaszcza planu zamku wysokiego oraz jego wymiarów, i możliwe jest, co prawda w dużym stopniu hipotetyczne, odtworzenie jego rzutu i szczegółowe rozwarstwienie chronologiczne oraz zastosowanych technik budowlanych. Kwestie te były już przedmiotem osobnych studiów¹. Jednym z istotnych zadań realizowanych w ostatnich dwóch latach (2015–2016) była próba wyjścia poza obręb zamku wysokiego i rozpoznania, chociaż w ograniczonym zakresie, jednego z trzech przedzamczy. Fragment terenu po zachodniej stronie kurtyny zamku wysokiego rozpoznano po wykonaniu wykopu sondażowego nr 7 w 2013 roku, a całe plateau przecięto wówczas odwiertami wykonanymi na linii wschód-zachód; jednak dopiero badania z 2015, a przede wszystkim z 2016 roku umożliwiły rozpoznanie układu przestrzennego tej części założenia zamkowego². Badania te prowadzono również przy wykorzystaniu metod nieinwazyjnych. W artykule tym chcielibyśmy przedstawić wyniki tych prac oraz ich weryfi kację archeologiczno-architektoniczną.

2

Na powierzchni ziemi przedzamcza zachodniego nie zachowały się żadne relikty murów, choć jego teren jest czytelny jako łąka (w XIX w. użytkowana jako pole uprawne), ograniczona od północy skarpą, schodzącą do wyschniętego już jeziora, a od południa łagodnym śladem po fosie, rozdzielającej przedzamcze zachodnie od środkowego.

Badania nieinwazyjne realizowano przy wykorzystaniu metod magnetometrycznej oraz elektrooporowej³. Pomiary elektrooporowe miały na celu uzupełnienie danych uzyskanych na tym stanowisku z zastosowaniem metody magnetycznej. Ogółem badania te objęły obszar 30 × 30 m (ryc. 3), położony za zachód od zachodniej, nieistniejącej dziś kurtyny zamku wysokiego, pokrywając niemal w całości teren dawnego dziedzińca przedzamcza oraz jego południową i zachodnią część (ryc. 1). Zastosowane układy pomiarowe pozwalały na rejestrację wartości oporności pozornej przy zasięgu głębokościowym penetracji wynoszącym 1 i 2 m poniżej współczesnego poziomu gruntu. Rezultaty pomiarów okazały się bardzo interesujące. Zarówno w wynikach pomiarów magnetometrycznych, jak i elektrooporowych zarejestrowano dobrze widoczne, wąskie anomalie liniowe o regularnym układzie z kątami prostymi. Taki układ anomalii pozwalał przypuszczać, że anomalie wysokooporowe występują w miejscach zalegania zachowanych pozostałości architektonicznych, zaś niskooporowe w miejscach dawnychwykopów archeologicznych zasypanych stosunkowo jednorodnym gruntem.

3

Przedzamcze zachodnie miało obrys zbliżony do trapezu (ryc. 2–3) o bokach długości około 51 (północny), 43 (zachodni), 55 (południowy) i 53 m (wschodni). Obecność kurtyny północnej stwierdzono w wykopie nr 21 (ryc. 1). Fundament zarejestrowano na skraju stoku, nieco poniżej kulminacji i plateau. Lokalizacja i kąt ustawienia lica fundamentu wskazują, że murów łączył się z narożnikiem północno-zachodnim zamku wysokiego. Natomiast przebieg zachodniej i południowej granicy przedzamcza może być odtworzony na podstawie wyników badań nieinwazyjnych. Metodą magnetometryczną udało się zarejestrować linię wschodniego odcinka muru południowego oraz obszar fosy południowej i zachodniej. W świetle tych obserwacji stwierdzić można, że zachodni mur omawianego przedzamcza znajdował się dokładnie na przedłużeniu zachowanego zachodniego muru przedzamcza południowego. Granicę plateau przedzamcza i obecność zasypiska fosy z tej strony potwierdzają także wyniki odwiertów wykonanych w 2013 roku⁴. Bardzo istotne okazały się wnioski płynące z badań geofi zycznych, które zaprzeczyły dotychczasowym przypuszczeniom, iż południowy mur przedzamcza zachodniego przebiegał po linii zachowanego południowego muru parchamu⁵. Przy takim przebiegu fosy, między przedzamczem zachodnim i środkowym, oraz muru obronnego przedzamcze zachodnie miałoby regularny, zbliżony do kwadratu rzut. Okazało się jednak, że po zachodniej stronie wysuniętej lekko ryzalitowo szyi bramnej mur przedzamcza skręcał łagodnie w kierunku północnym, nadając tej części zamku bardziej nieregularny, trapezoidalny kształt. Tym samym linia fosy przebiegała zgodnie z układem zachowanego (wschodniego) odcinka północnego muru przedzamcza środkowego. Zwężający się ku zachodowi rzut przedzamcza potwierdza też analiza Urmesstischblattu z 1873 roku, ukazującego układ terenu po rozbiórce murów, ale przedzasypaniem fos.

Ryc. 1. Wyniki prospekcji geofizycznych (magnetometrycznej i elektrooporowej) oraz rozmieszczenie wykopów badawczych z lat 2013–2016 (wg K. Misiewicz, W. Małkowski; rys. B. Wasik)

---

Ryc. 2. Rekonstrukcja rzutu zamku w połowie XIV wieku na podstawie wyników badań archeologiczno-architektonicznych z lat 2013–2016 (oprac. B. Wasik)

---

Ryc. 3. Próba rekonstrukcji wyglądu zamku w połowie XIV wieku (oprac. B. Wasik)

---

Wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach wykazały również, że przedzamcze zachodnie tworzyło jedną całość z domem konwentu i otaczającym go od wschodu i zachodu parchamem⁶. W lustracji z 1664 roku określono je nawet jako dziedziniec, w obrębie którego znajduje się zamek wysoki⁷. Na podstawie przytoczonych powyżej wniosków na temat przebiegu północnego muru przedzamcza zachodniego i układu terenu stwierdzić można, że zamek wysoki od północy nie posiadał parchamu. Wjazd na dziedziniec omawianego przedzamcza wiódł najprawdopodobniej, tak jak to wynika z analizy opisu z 1765 roku, z przedzamcza środkowego mostem przez fosę do szyi bramnej zamku wysokiego, po czym, zamiast udać się na wprost do domu konwentu, należało skręcić w lewo⁸.

4

Przechodząc do rekonstrukcji zabudowy, jako element powiązany z obwodem murów obronnych wymienić należy w pierwszej kolejności wieżę lub basztę. Jak wynika z opisu sporządzonego w 1664 roku: w dziedzińcu, w którym się zawiera zamek, tylko jedna baszta, w której jest izdebka, gdzie jmć pan wojewoda Chełmiński stawa⁹. Z budowlą tą łączyć należy fundament odkryty w wykopie nr 25¹⁰. Była to więc czworoboczna wieża usytuowana w narożniku północno-zachodnim przedzamcza, a tym samym całego zespołu zamkowego (ryc. 1–3). Szerokość wieży można szacować na około 9 m. Zwraca uwagę analogiczne jej usytuowanie do położenia częściowo zachowanej, czworobocznej wieży południowo-zachodniej (w narożniku przedzamcza południowego). Tym samym zewnętrzne zachodnie narożniki zespołu zamkowego wzmocnione były solidnymi wieżami. Gdy dodamy, że południowo-wschodni narożnik sprzężonych z zamkiem murów miejskich wzmacniała zachowana do dziś cylindryczna wieża, uzyskamy obraz zwartego i przemyślanego zespołu warownego¹¹. Spostrzeżenia te pozwalają również wskazać prawdopodobne rozwiązanie wymienionej w lustracji z 1664 roku wieży, w której znajdowało się więzienie¹². Wzmianka ta skłaniała badaczy do poglądu, iż dotyczy ona wieży głównej (bergfriedu) w obrębie domu konwentu¹³. Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych z ostatnich lat wykazały jednak, że w obrębie zamku wysokiego tego typu wieży nie było. Już wcześniej, zwracając uwagę na kolejność siedemnastowiecznego opisu, sugerowano, że wymieniona w nim wieża mogła znajdować się w sąsiedztwie domu konwentu – w rejonie parchamu¹⁴. Obecnie, biorąc pod uwagę potwierdzone symetryczne umiejscowienie wież w narożnikach zachodnich zespołu zamkowego, wydaje się wielce prawdopodobne, że wzmiankowaną przez lustratorów wieżę należy lokalizować w wysuniętym znacznie poza obwód obronny miasta i flankującym przeprawę przez jezioro północno-wschodnim narożniku parchamu. Można jednocześnie zauważyć duże podobieństwo takiej lokalizacji owej wieży (na parchamie, w bezpośrednim sąsiedztwie narożnika domu konwentu) do rozwiązania zastosowanego w pobliskim zamku w Golubiu, gdzie narożniki zachodnie zamku wysokiego flankowały dwie cylindryczne baszty, usytuowane na międzymurzu¹⁵.

Co prawda opis z 1664 roku wymienia w obrębie przedzamcza kilka budynków, jednak ich zlokalizowanie nastręcza trudności¹⁶. W 1765 roku tę część zamku określono jako dziedziniec murem opasany¹⁷, nie wspominając jakoby stały tam wówczas jeszcze jakieś zabudowania. Wykonując odwierty w 2013 roku, stwierdzono istnienie przeszkody jeszcze przed linią zachodniej fosy¹⁸, co mogło wskazywać na obecność w tym miejscu ściany budynku. Spostrzeżenie to potwierdziły wyniki badań magnetometrycznych, które wykazały w tym miejscu liniową anomalię, równoległą do zachodniej granicy przedzamcza. Na tej podstawie można rekonstruować przy kurtynie zachodniej dość duży budynek (ryc. 1–3)¹⁹. Mierzył on około 10–11 m szerokości. Nie uchwycono jednak jego północnego krańca, w związku z czym jego długość nie jest znana (wynosiła ponad 22 m) i nie wiadomo, czy budynek ów sięgał do narożnej wieży, czy kończył się wcześniej. Biorąc pod uwagę jego gabaryty, mógł to być budynek gospodarczy, jednak nie można również wykluczyć, iż mógł to być, znany ze średniowiecznych źródeł pisanych, gemach służący kwaterowaniu gości²⁰. Nieduże w istocie przedzamcze zachodnie przybrałoby wówczas mniej gospodarczy, a bardziej mieszkalny charakter, co upodabniałoby je do przedzamcza wewnętrznego zamku w Rogóźnie czy przedzamcza górnego zamku w Toruniu²¹. Średniowiecznych budynków gospodarczych (karwanu, stajni, kuźni, spichlerza, chlewni, obory²²) należałoby w takim wypadku doszukiwać się przede wszystkim na przedzamczu środkowym i południowym. Nie jest jasne, czy omawiany budynek, zajmujący cały zachodni bok przedzamcza, przetrwał do czasów nowożytnych, ale niewykluczone, że łączyć z nim można wymienioną w 1664 roku izbę sądową, zlokalizowaną w sąsiedztwie narożnej wieży²³.

Ten sam opis wymienia ponadto na przedzamczu zachodnim stajnię i kancelarię. Nie ma pewności, czy były to budynki średniowieczne czy już nowożytne. Przynajmniej w przypadku kancelarii ta druga opcja wydaje się bardziej prawdopodobna. Badania geofi zyczne dowiodły obecności na przedzamczu licznych anomalii (ryc. 1), których przynajmniej część może się wiązać ze śladami zabudowy. Być może więc owe, wykonane najpewniej z drewna budynki nowożytne zajmowały dziedziniec. Wskazywać może na to stwierdzenie lustratora, iż tę ostatnią mija się, idąc do zamku wysokiego. Nie udało się jednak zweryfi kować większej liczby owych anomalii metodą wykopaliskową, co uniemożliwia wyciąganie jednoznacznych wniosków.

Najbardziej interesującą anomalię, zarejestrowaną podczas prospekcji magnetometrycznej i potwierdzoną badaniami elektrooporowymi, która znajdowała się w południowej części przedzamcza, zweryfi kowano wytyczając wykop sondażowy nr 26. Badania geofizyczne uszczegółowiły zarys prostokątnego budynku o wymiarach około 4,5 × 10 m z prostokątnym aneksem od południa (ryc. 1). Podczas badań archeologicznych odkryto ceglaną ścianę budynku, zapewne późnośredniowiecznego, z dobrze zachowanymi kamiennymi schodami (ryc. 4). Na podstawie obserwacji z sondażu obiekt ten można rekonstruować jako podpiwniczony, z naziemną kondygnacją wykonaną najprawdopodobniej w konstrukcji szachulcowej, na co wskazuje duża ilość przepalonego drewna i polepy. Zejście do piwnicy, w postaci odkrytych schodów, znajdowało się przy zachodniej ścianie szczytowej budynku²⁴.

Ryc. 4. Wykop nr 26 – ściana budynku i schodu (fot. B. Wasik)

---

Powstanie opisanego wyżej podpiwniczonego, zapewne szachulcowego budynku wiązać należy ze schyłkiem okresu średniowiecznego, gdyż na podstawie cech pozyskanej podczas badań ceramiki naczyniowej początek jego funkcjonowania należy datować na przełom XIV–XV wieku, a zniszczenie na koniec XV lub początek XVI wieku.

Szczególnie ciekawe okazały się obserwacje stratygrafi i zarejestrowane po zachodniej stronie domu konwentu. Zmieniły one dotychczasowe postrzeganie układu przestrzennego tej części zamku. Jak wynika z nowożytnych opisów, zamek wysoki nie był od przedzamcza zachodniego oddzielony fosą²⁵. W taki też sposób rekonstruowano dotąd wygląd zamku²⁶. W wykopie nr 20 odkryto jednak zasypaną fosę, a także fundament kamiennego muru²⁷ (ryc. 5–6). Szczegółowa analiza stratygrafi i i fragmentów naczyń ceramicznych pochodzących z nienaruszonych warstw kulturowych umożliwiła rekonstrukcję i datację przekształceń zachodzących w tej części zamku²⁸. Pierwotnie, w 1. połowie XIV wieku przedzamcze było połączone bezpośrednio z domem konwentu. Przez wykonanie wokół domu konwentu nasypów, był on łagodnie wyniesiony ponad dziedziniec przedzamcza. Jest to rozwiązanie podobne do tego, które zarejestrowano podczas badań zamku wysokiego w Papowie Biskupim²⁹. Jednak około połowy XIV wieku pomiędzy zamkiem wysokim a przestrzenią przedzamcza rozdzieliła wąska, o głębokości około 2,5 m i "lejkowatym" przekroju fosa. W przeciwieństwie do innych fos zamkowych nie miała ona obmurowanych brzegów (ryc. 2, 6). Na jej wschodniej krawędzi wzniesiono w tym czasie wąski, kamienny mur o grubości 0,7–1 m. Wydzielone w ten sposób międzymurze miało około 3 m szerokości. Nie była to z pewnością przeszkoda obronna, ale raczej rodzaj symbolicznego (?) "ogrodzenia", rozdzielającego obie przestrzenie. Wydaje się, że oba te elementy (fosa i mur) straciły na znaczeniu jeszcze w średniowieczu, gdyż mur nie istniał już w końcu XIV lub na przełomie XIV–XV wieku, a fosa była od 2. połowy XIV wieku powoli i sukcesywnie zasypywana odpadkami. Z pewnością zanikła ona całkowicie do XVII wieku, co tłumaczy, dlaczego nie wspominali o niej nowożytni lustratorzy.

Ryc. 5. Wykop nr 20 – profi l północny. Przekrój zasypanej fosy wypełnionej oraz kamiennego fundamentu (rys. L. Hobl, obr. komp. B. Wasik)

---

Ryc. 6. Przekrój wschód zachód z widokiem na południe przez przedzamcze zachodnie i do konwentu z zaznaczeniem nasypów budowlanych (oprac. B. Wasik)

---

Istotnym elementem prac prowadzonych w 2016 r. była również weryfi kacja rekonstrukcji muru zamku po jego północnej stronie, u podnóża stoku wyniesienia, gdzie znajdowała się dodatkowa linia muru obronnego (ryc. 2). Conrad Steinbrecht w narożnikach tego muru "widział" półcylindryczne baszty³⁰. Od północnego zachodu zachował się rzeczywiście fragment muru z narożnikiem, co mogło wskazywać na słuszność jego interpretacji³¹. Badania przeprowadzone w tym rejonie (wykop nr 23) zanegowały jednak te przypuszczenia. Okazało się bowiem, iż mur ów jest reliktem nie tyle baszty, ile dwóch faz przypór narożnikowych (ryc. 7–8). Pierwsza przypora powstała zapewne wraz z całym obwodem, a inwestycję tę na podstawie charakterystycznego wątku muru można datować na ten sam czas, co budowę murów przedzamcza południowego³². Ta część prac budowlanych zakończyła się zapewne do 1330 roku, kiedy to Kowalewo bezskutecznie oblegał Władysław Łokietek³³. W późniejszym okresie, po katastrofi e budowanej, przyporę rozbudowano³⁴.

Ryc. 7. Rzut wykopu nr 23 z reliktami dwóch faz przypór (rys. I. Ryżek, ob. komp. B. Wasik)

---

Ryc. 8. Relikt czoła przypory pierwszej fazy (fot. B. Wasik)

---

Ślady młodszych przekształceń rejonu przedzamcza zachodniego udało się uchwycić na północnym stoku wyniesienia. Po zniszczeniu górnego muru obronnego powstała tam, z rozbiórkowej gotyckiej cegły, ścianka oporowa³⁵ (ryc. 9). Musiało to nastąpić w 2. połowie XVIII wieku, gdyż, jak wynika z opisu sporządzonego w 1765 roku, przedzamcze było jeszcze wówczas obwiedzione murem³⁶. W tym czasie albo później (XIX wiek) uformowano też tarasowy układ stoku północnego, który czytelny jest do dziś.

Ryc. 9. Nowożytna ścianka oporowa odkryta w wykopie nr 18 (fot. B. Wasik)

---

Przeprowadzone na przedzamczu badania archeologiczne dostarczyły również nowej i uzupełniły uprzednią wiedzę na temat charakteru prac ziemnych prowadzonych podczas budowy zamku³⁷. Szczególnie interesujące są obserwacje poczynione na północnym stoku. Udało się uchwycić sekwencję warstw, umożliwiającą rekonstrukcję przebiegu prac ziemnych towarzyszących budowie muru obronnego przedzamcza (ryc. 10). W pierwszej kolejności wykonano rów fundamentowy pod mur w postaci półki w skarpie, a pozyskany z rowu materiał rozsypano na stoku. Nasyp ten przynajmniej na odległości 2 m od muru pokryto następnie cienką warstwą gliny, która miała zapewne stanowić izolację. Na niej posadowiono fundament. W dalszej kolejności, po wzniesieniu kamiennej partii muru, podniesiono poziom gruntu po jego wewnętrznej i zewnętrznej stronie kolejnymi nasypami ze żwirowego piasku o grubości 10–20 cm. Po północnej stronie muru ponownie częściowo przykryto ten poziom warstewką gliny. W dalszej kolejności po obu stronach muru podniesiono poziom gruntu kolejnymi nasypami – od zewnątrz o około 40 cm, a od wewnątrz o około 60 cm. Następnie wymurowano wyższą, ceglaną partię muru, podczas czego po jego północnej stronie odłożyła się warstwa budowlana z gruzu ceglanego i zaprawy. Na tym poziomie naniesiono następnie warstwę niwelacyjną z gliny o miąższości ok. 10–15 cm, kończąc cały proces³⁸.

Ryc. 10. Rekonstrukcja kolejności prac ziemnych prowadzonych podczas budowy północnego muru obronnego przedzamcza zachodniego (oprac. B. Wasik)

---

LITERATURA

[1] Haftka M. Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów. Malbork–Płock, 1999.
[2] Jóźwiak S., Trupinda J. Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografi a i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych. Toruń, 2012.
[3] Dygała J. (ed.) Lustracja województw Prus Królewskich 1765. T. II. Województwo chełmińskie, cz. 2, Ziemia chełmińska. Toruń, 2009.
[4] Momot A., Wasik B. Badania archeologiczno-architektoniczne zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim w 2013 roku (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu). Toruń, 2013.
[5] Steinbrecht C. Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen. Bd. II: Preussen zur Zeit der Landmeister. Berlin, 1888.
[6] Paczkowski J. (ed.) Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664. Toruń, 1938.
[7] Rogalski B. Dzieje miasta do XVIII wieku oraz rozwój przestrzenny. In: Danielewicz J. (ed.)Dzieje Kowalewa Pomorskiego. Bydgoszcz, 1986, s. 14–111.
[8] Torbus T. Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen. München, 1998.
[9] Wasik B. Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku)., Toruń, 2016.
[10] Wasik B. Relikty architektury odkryte podczas badań archeologiczno-architektonicznych na zamku w Kowalewie Pomorskim prowadzonych w 2014 roku i wstępna analiza źródeł z nią związanych (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu). Toruń, 2014.
[11] Wasik B. Wnioski na temat układu przestrzennego i techniki budowy zamku na podstawie badań z 2015 roku (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu). Toruń, 2015.
[12] Wasik B. Wnioski na temat układu przestrzennego przedzamcza zachodniego na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu). Toruń, 2016.
[13] Wasik B. Wnioski na temat technik budowlanych na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu). Toruń, 2016.
[14] Wasik B., Wieiwóra M. Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych. Wiadomości Konserwatorskie 2016;45:53–65.
[15] Wiewióra M. et al. Badania nieinwazyjne przedzamcza zachodniego zamku w Kowalewie Pomorskim i ich weryfikacja archeologiczna. In: Furmanek M., Herbich T., Mackiewiczs M. (eds.) Metody geofi zyczne w archeologii polskiej 2016. Wrocław, 2016, s. 112–114.

PRZYPISY

¹ B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 289–292; B. Wasik, M. Wiewióra, Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno--architektonicznych, Wiadomości Konserwatorskie 45: 2016, s. 53–65.
² W zasadzie na linii północny zachód – południowy wschód, gdyż dom konwentu i główne osie badawcze ukierunkowane były pod lekkim kątem w stosunku do kierunków świata. Dla ułatwienia przyjęto uproszczone określanie kierunków i takie tez jest stosowane w niniejszym artykule.
³ M. Wiewióra et al., Badania nieinwazyjne przedzamcza zachodniego zamku w Kowalewie Pomorskim i ich weryfi kacja archeologiczna, [w:] Metody geofi zyczne w archeologii polskiej 2016, red. M. Furmanek, T. Herbich, M. Mackiewiczs, Wrocław 2016, s. 112–114.
⁴ A. Momot, B. Wasik, Badania archeologiczno-architektoniczne zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim w 2013 roku (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2013.
⁵ B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 290, ryc. 258; idem, Relikty architektury odkryte podczas badań archeologiczno-architektonicznych na zamku w Kowalewie Pomorskim prowadzonych w 2014 roku i wstępna analiza źródeł z nią związanych (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2014.
⁶ B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 290.
⁷ Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, s. 3.
⁸ Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. II, Województwo chełmińskie, cz. 2., Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygała, Toruń 2009, s. 175.
⁹ Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, s. 3.
¹⁰ B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego przedzamcza zachodniego na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2014.
¹¹ Wieże murów miejskich i przedzamcza mają podobne cechy – obie były "wciągnięte" w obręb murów i dostępne nie z ganków obronnych, ale przez umieszczone 2–3 m nad ziemią otwory wejściowe, do których wchodziło się najpewniej po drabinie lub drewnianych schodach. W podobny sposób można rekonstruować także wieżę przedzamcza zachodniego.
¹² Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, s. 3.
¹³ M.in. B. Rogalski, Dzieje miasta do XVIII wieku oraz rozwój przestrzenny [w:] Dzieje Kowalewa Pomorskiego, pod red. J. Danielewicza, Bydgoszcz 1986, s. 84; T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München 1998, s. 638.
¹⁴ B. Wasik, M. Wieiwóra, Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych, Wiadomości Konserwatorskie 45: 2016, s. 58.
¹⁵ T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München 1998, s. 143, 418; B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 278–281.
¹⁶ Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, s. 3.
¹⁷ Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. II, Województwo chełmińskie, cz. 2., Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygała, Toruń 2009, s. 175.
¹⁸ A. Momot, B. Wasik, Badania archeologiczno-architektoniczne zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim w 2013 roku (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2013.
¹⁹ B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego przedzamcza zachodniego na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2014.
²⁰ S. Jóźwiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografi a i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń 2012, s. 93.
²¹ B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 326.
²² M. Haftka, Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork–Płock 1999, s. 136.
²³ Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, s. 3.
²⁴ B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego przedzamcza zachodniego na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2014.
²⁵ Lustratorzy, zwłaszcza ci z 1765 roku, wchodzili wręcz z przedzamcza zachodniego na teren zrujnowanego już wówczas domu konwentu, przez najpewniej wtórne wejście od zachodu; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, s. 3; Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. II, Województwo chełmińskie, cz. 2., Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygała, Toruń 2009, s. 175.
²⁶ B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 290.
²⁷ Fundament ów zarejestrowano także w wykopie nr 7/13, a jego dalszy ciąg jest czytelny na prospekcji geofi zycznej.
²⁸ B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego przedzamcza zachodniego na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2016.
²⁹ B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 97–98, 275.
³⁰ C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd. II: Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin 1888, s. 26, Abb. 34.
³¹ B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 291.
³² Mury przedzamcza południowego i miasta tworzą zwarty zespół. W obu zastosowany też dość rzadki typ wątku kamiennego, którego cechy dostrzegalne są też w przyporze muru dolnego. Cechy te sprawiają, że można postrzegać je jako dzieła jednego warsztatu budowlanego; B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 195.
³³ T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München 1998, s. 637.
³⁴ B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego przedzamcza zachodniego na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2016.
³⁵ B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego i techniki budowy zamku na podstawie badań z 2015 roku (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2015.
³⁶ Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. II, Województwo chełmińskie, cz. 2., Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygała, Toruń 2009, s. 175.
³⁷ Por. B. Wasik, Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń 2016, s. 66, 103–105.
³⁸ B. Wasik, Wnioski na temat technik budowlanych na podstawie badań z 2016 r. (maszynopis w archiwum IA UMK i WUOZ w Toruniu), Toruń 2016.

Więcej zdjęć z tego wydarzenia: Galerie - Zamek krzyżacki

Źródło: Przedzamcze zachodnie zamku

1692