#7 Dzieje warowni

#7 Zamek w Kowalewie Pomorskim. Dzieje warowni w świetle wyników badań archeologiczno-architektonicznych¹.

¹ Niniejszy artykuł prezentuje wyniki badań z lat 2013–2015. Już po złożeniu tekstu, w 2016 roku, przeprowadzono badania na terenie przedzamcza zachodniego, które wniosły nową, istotną wiedzę i zweryfikowały starsze poglądy. Szerzej na ten temat – por. Wiewióra, Misiewicz, Wasik, Małkowski 2017.

W artykule przedstawiono dzieje zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim na podstawie wyników badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w latach 2013–2015. Poruszono również kwestię rekonstrukcji wyglądu zamku wysokiego oraz chronologii warowni.

WSTĘP

Kowalewo Pomorskie (niem. Schönsee) położone jest około 24 km na północny wschód od Torunia (ryc. 1). Pozostałości warowni znajdują się w zachodniej części miasta, na wysokim brzegu, nieistniejącego dziś jeziora.

Ryc. 1. Lokalizacja Kowalewa na ziemi chełmińskiej (oprac. B. Wasik)

---

Do dziś właściwie poza fragmentami murów obronnych dwóch przedzamczy, parchamu i fragmentem dawnej toalety krzyżackiej – filara danskeru – nie przetrwały żadne elementy murów zamku wysokiego (domu konwentu). Dodatkowym utrudnieniem w próbie zrozumienia historii i wyglądu tego obiektu jest fakt, że poza jedną słabo czytelną ryciną ukazującą stan zachowania zamku z końca XVII wieku, nie dysponujemy żadnymi innymi źródłami ikonografi cznymi, które pozwalałyby określić formę zamku, jego wymiary i dyspozycję poszczególnych pomieszczeń. Pewną wskazówką pozwalającą podejmować jakąkolwiek dyskusję na ten temat jest plan zamieszczony w poblikacji Conrada Steinbrechta, który powstał w oparciu o starszy, zaginiony szkic inżyniera wojskowego T. J. Giesego z lat 20. XIX wieku. Ukazany jest na nim przybliżony rzut pozostałości zamku wysokiego i podzamczy (ryc. 2).

Ryc. 2. Kowalewo Pomorskie. Rycina z XVII wieku ukazująca ruiny zamku (wg Rogalski 1986)

---

W 2013 roku, w ramach programu badawczego "Zamki ziemi chełmińskiej", realizowanego od 2005 roku przez Zakład Archeologii Architektury Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, rozpoczęto badania archeologiczno-architektoniczne zamku w Kowalewie Pomorskim².

² Program badań archeologiczno-architektonicznych zamków na ziemi chełmińskiej rozpoczęto w 2005 roku. Badania realizuje zespół badawczy pod kierunkiem dr. hab. Marcina Wiewióry, prof. UMK z Zakładu Archeologii Architektury Instytutu Archeologii UMK w Toruniu.

HISTORIA ZAMKU

Ryc. 3. Kowalewo Pomorskie. Rekonstrukcja rzutu zamku wysokiego i linii murów przedzamczy (wg Steinbrecht 1888)

---

Zamek w swojej pełnej formie, przetrwał zaledwie do połowy XVII stulecia. W lustracji z 1662 roku czytamy między innymi, że: „[...] zamek Kowalewski bardzo spustoszony i zrujnowany. Mosty do zamku naprawione przez jmć wojewodę Chełmińskiego i okna do sądowej izby, drzwi, ławy i piec w piekarni. Do zamku wchodząc jest ozdownia, która się rujnuje i browar zrujnowany. W dziedzińcu, w którym się zawiera zamek, jest tylko jedna baszta, w której jest izdebka, gdzie jmć pan wojewoda stawa. [...] Stajnie wszystkie popsowane. Z ów dziedzińca do kępy idąc cancellaria zrujnowana i przy niej izdebek dwie. Sądowa wielka izba obalona. Lochów cztery do piw potrzebują poprawy, sklepów sześć, siódmy, gdzie księgi zostają, prędkiej potrzebują poprawy. Wieża, gdzie szlachta sądy odprawowała zasiadania, obaliła się i w niwecz zrujnowana” (Opis królewszczyzn 1938, s. 3–4). Po roku 1772 roku, kiedy warownię opuścił ostatni polski starosta, była ona niezamieszkała, a ruiny w jakieś formie istniały jeszcze w 1820 roku, o czym przekonuje inwentaryzacja T. J. Giesego. W 1911 roku, w miejscu po rozebranym zamku wysokim zbudowano wieżę wodocią gową.

Rekonstrukcja zamku w Kowalewie, która do tej pory była oparta wyłacznie na podstawie szczątkowych przekazów, obecnie jest możliwa dzięki analizie wyników badań archeologicznych – przede wszystkim zarejestrowanych układów warstw dokumentujących prace rozbiórkowe oraz w ograniczonym stopniu, w oparciu o zachowane, oryginalne elementy architektury tego obiektu. Jednak do czasu rozpoczęcia badań archeologicznych jedynym takim elementem architektonicznym zamku wysokiego był położony około 20 m na północ od wzgórza zamkowego ceglany fi lar gdaniska. Ta masywna budowla została wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach około 4 × 8,75 m, jej zachowana (niepełna) wysokość wynosiła 14,5 m; miała bogatą artykulację bledami, fryzami pasowymi i – jak pokazały ostatnio przeprowadzone badania – również malowaną dekorację maswerkową (Torbus 1998, s. 638; Kurkowski 2017, s. 59–60). Dom konwentu posadowiono w najwyższym punkcie terenu, wyraźnie dominującym nad miastem. Nie ma wątpliwości, że była to czteroskrzydłowa budowla założona na planie zbliżonym do kwadratu, z niewielkim dziedzińcem. W dotychczasowych rekonstrukcjach zamku wysokiego z reguły dopatrywano się jeszcze wieży głównej, ale badania archeologiczne tego nie potwierdziły (por. niżej) (Steinbrecht 1888, s. 26–27; Opis królewszczyzn 1938, s. 3–4; Torbus 1998, s. 637–639; Lustracja 2009, s. 175–176). Mamy również bardzo ograniczone informacje na temat funkcji pomieszczeń domu konwentu. Na podstawie wzmianki zamieszczonej w nowożytnej lustracji z 1662 roku i wizytacji z 1670 roku wiadomo, że w skrzydle południowym mieściła się kaplica pod wezwaniem św. Krzyża. "[...] Wizytator Strzesz pisze o niej r. 1670, że z pomiędzy innych podobnych kaplic wielce się odznaczała swoją świetnością. We wojnach krzyżackich i szwedzkich nie mało prawda ucierpiała, Polacy jednak ciągle ją później naprawiali, tak że długie jeszcze wieki służyła do codziennego nabożeństwa starostom. Dopiero w połowie XVIII wieku bardzo podupadła: roku 1754 biskup Leski nakazuje proboszczowi, żeby drzwi do niej ze zewnątrz prowadzące dał zamurować, ponieważ na wielkie była wystawiona zbezczeszczenie. W skutek późniejszych zmian polityczych zniszczała do szczętu razem ze zamkiem"(Frankidejski 1880). W południowym skrzydle zamkowym mieścił się również refektarz. W starszej literaturze identyfi kowano to pomieszczenie z kapitularzem. W świetle ostatnich studiów historycznych zakwestionowano jednak zasadność używania terminu kapitularz w odniesieniu do wszystkich zamków konwentualnych w Prusach (Jóźwiak, Trupinda 2012, s. 146).

Warownia otoczona była dodatkowym pierścieniem murów, które stworzyły obszar parchamu – międzymurza. Mur parchamu zachował się najlepiej od południowego wschodu i wschodu. Od zewnątrz dostawiono do niego współczesne budynki. Układ przedzamcza (dziedzińca?) zachodniego jest obecnie najmniej czytelny. Nie wiadomo, czy od tej strony istniał mur oddzielający międzymurze od przedzamcza zachodniego, czy może granica pomiędzy parchamem, zamkiem wysokim i przedzamczem była bardziej symboliczna³. Od południa przedzamcze zachodnie i zamek wyskoki ograniczała fosa. Od wschodu przedzamcze mogło być połączone bezpośrednio z parchamem domu konwentu, jak to rekonstruują C. Steinbrecht i B. Rogalski (Steinbrecht 1888, s. 26–27; Rogalski 1986, 31). Analiza źródeł historycznych wskazuje, że w przestrzeni przedzamczy południowych zlokalizowana była zabudowa gospodarcza. Źródłem, świadczącym o istnieniu na którymś przedzamczu budynku, w którym, rezydowali goście odwiedzający zamek jest wystawiony w nim instrument notarialny z 2 marca 1374 roku, poświadczający bullę papieską Grzegorza IX. Powstał on in suburbio castri [...] in comodo mansionis (Jóźwiak, Trupinda 2012, s. 93). Z końca XIV wieku (lata 1389, 1392, 1399) pochodzą informacje dotyczące stanu zasobów warowni, zgromadzonych zbóż na strychach, zamkowych stajni i zbrojowni. Wynika z nich, że na zamku zgromadzono w tym okresie zapasy żywności i broni czasami w zaskakująco ograniczonym zakresie (Gierszewski 1936, s. 18–25; Birecki 2010, s. 31). Warto jednak pamiętać, że informacje podawane w tych inwentarzach nie oddają faktycznego stanu zmagazynowanej w zamkach żywności, zwłaszcza zaś uzbrojenia (Das grosse Ämterbuch 1921, s. 412; Żabiński 2013, s. 199–212). W inwentarzach z lat 1411, 1421, 1416–1446 znajdujemy wzmianki o piekarni, karwanie, folwarku bydlęcym, magazynie na sprzęt rolniczy, piwnicy marcowej oraz piwnicy komtura, piwnicy wójta, słodowni, warzelni piwa, piekarni i mączarni, w której przechowywano mąkę. Nie wiadomo jednak w jakiej przestrzeni warowni (przedzamcza) znajdowały się wymienione pomieszczenia (Das grosse Ämterbuch 1921, s. 413, 415–416, 418).

³ Kwestie te rozwiązały badania przeprowadzone po złożeniu niniejszego artykułu. Aktualny stan wiedzy na temat przedzamcza zachodniego: Wiewióra, Misiewicz, Wasik, Małkowski 2017.

STRATYGRAFIA WZGÓRZA ZAMKOWEGO

W 2013 roku założono łącznie siedem wykopów badawczych: pięć przecinało teren domu konwentu na osi północ–południe (wykopy 1–5), zaś na osi prostopadłej wschód–zachód, po jej zachodniej stronie, wytyczono kolejne dwa (wykopy 6–7) (ryc. 4). Układ warstw dokumentuje przede wszystkim prace roziórkowe. Z tego też powodu, jak wyżej wspomniano, rekonstrukcja układu murów, zwłaszcza kurtyn zewnętrznych, opiera się niemal wyłącznie na analizie zachowanych negatywów porozbiórkowych. W wykopie 1, znajdującym się około 20 m na południe od fi laru gdaniska, założonym w celu uchwycenia północnego zasięgu skrzydła północnego domu konwentu, odsłonięto zaledwie jeden duży ostaniec kamienny – pozostałość muru ściany północnej oraz negatywy powstałe w wyniku rozbiórki muru, które były wyraźnie widoczne na profi lach wykopu. Pozostałości prac rozbiórkowych zarejestrowano także w wykopie 2; w jego południowej części odsłonięto relikty szyi schodowej prowadzącej z dziedzińca do piwnicy skrzydła północnego (ryc. 5). Odkryte w zasypisku wnętrza fragmenty naczyń ceramicznych i kafl i datowane są na okres nowożytny (XVII–XVIII wiek). W południowej części wykopu 2 odsłonięto również pozostałości ceglanej posadzki i próg wejścia do wspomnianej szyi piwnicznej. W jego profi lach wschodnim i zachodnim wyraźnie widoczny był wkop po rozbiórce południowej ściany skrzydła północnego. W wykopie 3 zarejestrowano dobrze zachowany bruk kamienny, stanowiący relikt dziedzińca zamku, zaś w wykopie 4, w profi lach wschodnim i zachodnim, wkop rozbiórkowy po murze, który biegł wzdłuż osi wschód–zachód (ryc. 6). Nieliczne ślady oryginalnych elementów architektonicznych in situ odkryto jedynie w kilku miejscach – między innymi w wykopie 5, przy południowym profi lu zalegały duże i średnie kamienie, stanowiące pozostałość fundamentu południowej ściany domu konwentu. W odkrywce odsłonięto też prostopadły do wymienionego mur działowy. Wykopy 6 i 7 założono w celu ustalenia zachodniego zasięgu domu konwentu. Natrafi ono w nich na warstwę gruzu zawierającą między innymi liczne dachówki gotyckie oraz gwoździe, zaś w wykopie 6 na zwalisko sklepienia. Bez wątpienia stanowiła ono pozostałość po rozebranych elementach zachodniego skrzydła zamku i zasypu piwnicy. Z kolei w zachodniej części wykopu 6 i w wykopie 7 zarejestrowano negatyw po rozebranym zachodnim murze kurtynowym. Podczas eksploracji wykopu 7 odkryto między innymi kościane pionki oraz inne przedmioty z kości. Pod powierzchnią bruku zalegał rząd większych eratyków, być może element rozebranego muru.

Ryc. 4. Kowalewo Pomorskie. Lokalizacja wykopów badawczych z lat 2013–2015 (oprac. B. Wasik)

---

Ryc. 5. Kowalewo Pomorskie. Wykop 2: rzut dna (A) i widok profi lu wschodniego (B) (fot. i oprac. B. Wasik)

---

Ryc. 6. Kowalewo Pomorskie. Wykop 4: profil wschodni z widocznym negatywem rozbiórkowym kurtyny zamkowej (fot. B. Wasik)

---

W 2014 roku eksplorowano pięć kolejnych wykopów w rejonie południowym, południowo-zachodnim i zachodnim zamku wysokiego. Wykopy 8 i 9 usytuowane były równolegle do głównej osi stanowiska (północ–południe), wykop 10 wytyczono 3 m na zachód od wykopu 8, a 11 wzdłuż osi wschód–zachód. Wykop 12 założono około 15 m na zachód od wykopu 8. W tym ostatnim zarejestrowano szeroki wkop – negatyw rozebranego muru oraz relikty północnego lica południowej kurtyny domu konwentu. W wykopie 9 odsłonięto dobrze zachowany mur parchamu oraz pierwotną, średniowieczną sekwencję warstw nasypowych i budowlanych z okresu wznoszenia domu konwentu i parchamu. Wykop 10 założono w celu odsłonięcia południowo-zachodniego narożnika domu konwentu. Natrafi ono w nim na relikt północnego lica kurtyny zamku, położony w jednej linii z reliktami odkrytymi w wykopach 5 i 8. W południowo-zachodnim narożniku i zachodnim profi lu wykopu 10 odsłonięto wylewkę zaprawy wapiennej i pozostałości kamiennego muru oraz układ nawarstwień zachodniej krawędzi rowu po rozebranej kurtynie zachodniej zamku. Zarejestrowana w tym wykopie sekwencja nawarstwień pozwala zrekonstruować nie tylko proces rozbiórki zamku, ale również dokumentuje prowadzone w okresie nowożytnym prace budowlane, być może polegające na wzniesieniu niewielkiej przypory przy narożniku domu konwentu. Negatyw zachodniej kurtyny zamku odsłonięto również w wykopie 11. Zalegające w tej odkrywce warstwy zasypiskowe układały się skośnie, opadając ze wschodu na zachód, co sugerowało istnienie piwnicy. W toku prac okazało się, że jest to wypełnisko zlikwidowanych podpiwniczeń i wybierzysk po rozbieranych murach zamku. Eksploracja wnętrza dawnej piwnicy zakończyła się około 2,7 m poniżej gruntu; na niewielkiej powierzchni odsłonięto tam dobrze zachowany bruk piwnicy skrzydła zachodniego. Ustalenie układu kurtyny południowej zamku udało się zweryfi kować w wykopie 12. Podobnie jak w poprzednich odkrywkach zarejestrowano jedynie zasypisko szerokiego rowu rabunkowego po rozebranej kurtynie z wypełniskiem złożonym między innymi z dobrze zachowanych cegieł konstrukcyjnych, sklepieniowych, dachówek i kształtek żebrowych. Poza tym w północnej części wykopu odsłonięto fragment bruku piwnicy oraz wyraźne ślady pożaru z okresu nowożytnego.

W 2015 roku, w ostatnim, jak do tej pory sezonie badawczym, kontynuowano rozpoznanie wschodniego zasięgu domu konwentu oraz weryfi kację południowo-wschodniej części skrzydła południowego i przebiegu szyi bramnej przecinającej parcham południowy. Rozpoczęto również eksplorację pierwszych odkrywek na przedzamczu zachodnim. Obserwacje prowadzono w siedmiu wykopach (13–19). Położenie zachodniej ściany skrzydła wschodniego domu konwentu rozpoznano w wykopie 13. Podobnie jak w poprzednich sezonach odsłonięto jedynie negatyw porozbiórkowy ściany zachodniej skrzydła oraz zadokumentowano warstwę nasypowo-wyrównawczą dziedzińca zamkowego i sekwencję nawarstwień z okresu budowy domu konwentu. W wykopie 14, poza nawarstwieniami demolacyjnymi z licznymi fragmentami nowożytnych naczyń ceramicznych i częściami kafl i oraz ze śladem współczesnego wkopu, udało się zarejestrować zasypisko rozebranej wschodniej kurtyny domu konwentu. Na północ od tej ostatniej ściany eksplorowano zasypisko pomieszczenia piwnicznego, a na południe – fragment środkowego pomieszczenia skrzydła wschodniego. W ten sposób określono nie tylko szerokość tego skrzydła, ale także funkcję znajdujących się tam pomieszczeń (gospodarcza, prawdopodobnie kuchenna) zamkowych; ustalono przy tym, że tylko północna część skrzydła była podpiwniczona. Bardzo ważnym efektem badań prowadzonych we wschodniej części skrzydła południowego, w wykopie 16, było odsłonięcie zawaliska sklepienia piwnicy. Poza dobrze zachowanymi elementami kształtek i cegieł sklepiennych z warstwy gruzowej wydobyto także fragment kształtki żebrowej z wyrysowanym na niej szkicem sklepienia gwiaździstego. Pod zawalonym sklepieniem i warstwą gruzu z wyraźnymi śladami spalenizny zalegała warstwa sprasowanego drewna oraz bruk i relikty ceglanego fi lara podpierającego sklepienie piwnicy zamkowej (ryc. 7).

Ryc. 7. Kowalewo Pomorskie. Wykop 16: rzut dna z fragmentem bruku piwnicy i pozostałościami filaru sklepiennego (fot. i oprac. M. Wiewióra)

---

W 2015 roku prowadzono jeszcze rozpoznanie dwóch obszarów warowni. Przede wszystkim rozpoczęto badania stratygrafi i przedzamcza zachodniego, gdzie istotnym efektem prac było odkrycie pozostałości cienkiego muru (wykop 18) o niejasnej funkcji⁴. Natomiast w wykopie 17 starano się zweryfikować i uściślić lokalizację szyi bramnej domu konwentu, znajdującej się w południowym skrzydle zamku. Negatyw jej zachodniej ściany uchwycono wcześniej w wykopie 9 i świadku wykopów 8–9. Zarejestrowano też negatyw po wschodnim murze szyi bramnej oraz ślady wskazujące na obecność zadaszenia (zawalisko złożone z resztek dachówek ceramicznych). Nie można wykluczyć, że to ślad budynku stojącego wzdłuż południowego muru parchamu zamku wysokiego, z wyraźnymi śladami spalenizny i drobnymi fragmentami drewna. Jednak obecność gęstej roślinności w tym rejonie uniemożliwiła dalszą weryfi kację.

⁴ Będzie ona rozpoznawana w kolejnym sezonie badawczym.

ARCHITEKTURA ZAMKU W ŚWIETLE BADAŃ W LATACH 2013–2015

Zespół zamkowy w Kowalewie Pomorskim składał się z czterech zasadniczych elementów (ryc. 8): przedzamcza południowego, środkowego, zachodniego i domu konwentu (zamku wysokiego). Na terenie dwóch pierwszych członów założenia nie prowadzono, jak dotąd, badań archeologicznych, ale forma ich układu jest dobrze czytelna w terenie dzięki dobrze zachowanym odcinkom murów obwodowych. Przedzamcze południowe miało rzut zbliżony do prostokąta o wymiarach około 118 × 58 m. Do współczesnych czasów przetrwała cała długość południowego muru obronnego i związane z nim długie odcinki kurtyn wschodniej i zachodniej, stanowiące mniej więcej połowę ich pierwotnej długości. Od południowego zachodu zachowała się dolna partia narożnej, czworobocznej wieży, a w długości kurtyny południowej baszta otwarta od wewnątrz dziedzińca (ryc. 9: A). Mury przedzamcza wzniesiono z kamieni w wątku warstwowym. Charakterystycznym elementem konstrukcyjnym są tu uzupełnienia z cegieł gotyckich, ułożonych na płask lub w rolkę, tworzących warstwy wyrównawcze. Takie rozwiązanie praktycznie nie występuje w przypadku innych zamków ziemi chełmińskiej. Zbliżony jest jedynie wątek w wieży bramnej Zamku Bierzgłowskiego. Trzeba natomiast zaznaczyć, że analogiczną konstrukcję do muru przedzamcza południowego ma cylindryczna wieża murów miejskich w Kowalewie (Wasik 2013a).

Przez przedzamcze południowe wiódł wjazd do zamku. Jak wynika z nowożytnych opisów (Lustracja 2009, s. 175), droga z miasta do bramy prowadziła przez most nad szeroką, otaczającą zespół zamkowy, ocembrowaną murami fosą⁵. Biorąc pod uwagę inne krzyżackie zamki sprzężone z fortyfi - kacjami miejskimi (Grudziądz, Brodnica, Toruń), bardzo możliwe, że poza bramą prowadzącą z obrębu miasta była jeszcze druga, wiodąca przez przedzamcze południowe od zachodu. Zapewniałoby to Krzyżakom niezależny od miasta dostęp do zamku. Kontynuacją tego układu kierunków dojazdowych byłby przebieg nowożytnej drogi i dalej współczesnej szosy.

⁵ Otaczała ona zamek od południa, wschodu i zachodu. Od północy nie była konieczna ze względu na obecność jeziora.

Ryc. 8. Kowalewo Pomorskie. Rzut zespołu zamkowego w świetle badań z lat 2013–2015 (oprac. B. Wasik)

---

Ryc. 9. Kowalewo Pomorskie. Pozostałości zamku: A – mury i baszty przedzamcza południowego, B – baszta przedzamcza środkowego, C – filar gdaniska, D – mur parchamu i fosa (fot. B. Wasik)

---

Przedzamcze środkowe stanowiło przedłużenie w kierunku północnym opisanego wyżej, przedzamcza południowego. Nowożytne lustracje nie wspominają o istnieniu fosy między tymi przedzamczami (Opis królewszczyzn 1938, s. 3; Lustracja 2009, s. 175–176). Brakuje też jej ewentualnych śladów w terenie, co wskazuje na to, że te dwa człony zamku nie były rozdzielone rowem. Środkowe przedzamcze miało rzut zbliżony do trapezu o bokach długości około 60–76 m. Zachowała się przyziemna część jego kurtyny wschodniej i powiązany z nią wschodni odcinek północnej. W południowo-wschodnim narożniku znajduje się baszta – czworoboczna (około 3,5 × 3,5 m) w partii dolnej i oktogonalna w górnej (ryc. 8, ryc. 9: B). Była ona otwarta od strony przedzamcza i służyła najprawdopodobniej obronie znajdującego się w sąsiedztwie wjazdu z miasta na przedzamcze południowe i z przedzamcza południowego na środkowe. Zachowane fragmenty muru obwodowego i dolną część baszty wzniesiono z kamieni w wątku warstwowym, natomiast oktogonalną wymurowano z cegły, przy czym jej pierwotne lico nie zachowało się.

Przedzamcze środkowe od zamku wysokiego i przedzamcza zachodniego oddzielała szeroka fosa, połączona z rowem obronnym okalającym zamek od zewnątrz. Jej przebieg jest nadal czytelny w postaci łagodnego zagłębienia i lepiej zachowanego odcinka od wschodu (ryc. 9: D).

Przedzamcze zachodnie łączyło się z parchamem i plateau zamku wysokiego (ryc. 3, ryc. 8); XVII-wieczni lustratorzy nazwali je wręcz dziedzińcem, w którym się zawiera zamek (Opis królewszczyzn 1938, s. 3). W świetle nowożytnych opisów nie ma dowodów na obecność fosy oddzielającej te dwa człony warowni. Przedzamcze zachodnie wzniesiono na planie czworoboku o wymiarach w przybliżeniu 55 × 60–70 m. Do obecnych czasów nie zachowały się na powierzchni żadne relikty tej części zamku, umożliwiające wskazanie jej dokładnego układu. Obecnie jest to płaska łąka, na której, jak wynika ze zdjęć archiwalnych, po uporządkowaniu terenu rozebranego zamku w XIX wieku, funkcjonowało pole uprawne. Od południa granicę przedzamcza wyznaczała kontynuacja przebiegu muru parchamu i fosy, od zachodu zaś przedłużenie linii muru przedzamczy środkowego i południowego6, natomiast od wschodu sięgało ono domu konwentu. Najsłabiej czytelna jest północna granica; najprawdopodobniej wyznaczał ją mur przebiegający na skraju stoku stromo opadającego ku dawnemu jezioru. Conrad Steinbrecht na swoim szkicowym planie nie zaznaczył jednak w tym miejscu muru; przebiegał on jedynie nad brzegiem jeziora, około 13 m poniżej poziomu przedzamcza zachodniego (Steinbrecht 1888, s. 26, ryc. 34). Biorąc pod uwagę układ terenu wydaje się nieprawdopodobne, aby był to jedyny mur z tej strony i należy go raczej interpretować jako zewnętrzną linię obrony. Kwestie te weryfi kowane będą podczas badań w 2016 roku⁷.

⁶ Zachodni zasięg przedzamcza zweryfi kowany został na podstawie analizy odwiertów. Na przedłużeniu zachodniego muru przedzamcza południowego i fosy stwierdzono zasypiska gruzowe (Momot, Wasik 2013).

⁷ Por. Wiewióra, Misiewicz, Wasik, Małkowski 2017.

Przeprowadzone w latach 2013 i 2015 serie odwiertów wykazały, że pierwotny poziom użytkowy dziedzińca przedzamcza w jego środkowej części się nie zachował, co wynika prawdopodobnie z intensywnego użytkowania w tym miejscu pola uprawnego. Bogatszą stratygrafi ę stwierdzono jedynie w rejonie granicy zachodniej (nawarstwienia gruzowe w pobliżu kurtyny obwodowej i być może także ślady zabudowy obrzeżnej) oraz w części wschodniej (Momot, Wasik 2013). Wykopy 18 i 19, eksplorowane na stoku wyniesienia, nie dostarczyły wyczerpującej odpowiedzi na sporne kwestie, a zarejestrowana w nich stratygrafi a i relikty wymagają dalszej weryfi kacji. W wykopie 18 nie natrafi ono na ślad muru obronnego przedzamcza, ale odkryto cienki (na grubość jednej cegły) mur z cegły gotyckiej. Od północy natomiast stykał się z powierzchnią z średniej wielkości kamieni (brukiem?) lecz nieduży rozmiar wykopu uniemożliwił lepsze rozpoznanie niejasnej konstrukcji (Cackowski, Wasik 2015). Poziom owych kamieni znajdował się około 3,7 m poniżej dziedzińca przedzamcza. W związku z brakiem śladów kurtyny w wyżej opisanym wykopie, założono kolejny – 19 w niższej partii stoku. Zarejestrowano w nim nawarstwienia śmietniskowe z licznym późnośredniowiecznym i nowożytnym materiałem ceramicznym (Cackowski, Wasik 2015). Podobnie jak w przypadku opisanego wyżej wykopu 18, także tu sytuacja stratygrafi czna wymaga dalszej weryfikacji.

Poza masywnym, przechylającym się fi larem gdaniska, usytuowanym u podnóża skarpy, od północy (ryc. 9: C), czytelnym elementem z bezpośredniego otoczenia domu konwentu jest parcham (ryc. 9: D). Zachował się jego odcinek południowy i wschodni. Jak wyżej wspomniano od strony przedzamcza zachodniego najprawdopodobniej parchamu nie było. Sam taras, jak wykazały badania, miał od około 8 do 13 m szerokości. Mur parchamu wzniesiono mniej więcej do wysokości tarasu parchamu z kamieni w wątku warstwowym, wyżej zaś z cegły, lecz trudno jednoznacznie wskazać wątek, gdyż ta część muru została rozebrana i zachowały się jedynie warstwy wyrównawcze. Budowa dolnej partii muru z kamienia zapewniała izolację przed wilgocią pochodzącą z przyległego gruntu. Wewnętrzne lico południowego muru parchamu zostało odsłonięte do fundamentu w wykopie 9 (ryc. 10: A). Mur wzniesiono w wąskoprzestrzennym wykopie fundamentowym, który został wykonany w obrębie szerokiego rowu pod fosę. Fundament wykonano z eratyków i w górnych warstwach łączono skąpo zaprawą wapienną⁸. Na poziomie gruntu z czasu budowy wykonano staranną warstwę wyrównawczą z cegieł ułożonych główkami, wyżej mur wzniesiono w kamiennym wątku warstwowym, do wysokości 2,3 m. W licu zachowały się otwory maczulcowe po rusztowaniach jednosztandarowych. Podczas murowania na ówczesnym poziomie gruntu (na calcu) utworzyła się wzdłuż lica muru warstwa zaprawy – materiał, który opadł podczas prac murarskich. Wyżej mur przechodził bez odsadzki w partię ceglaną, wykonaną w układzie opus emplectum (ryc. 10: B) (Wasik 2014a). W wykopach na parchamie rozpoznano także zakres prac ziemnych towarzyszących jego kształtowaniu (por. niżej). Nieco odmienną konstrukcję muru parchamu można dostrzec w północnym odcinku kurtyny wschodniej. Podobnie jak od południa jego dolna partia wykonana została z kamienia, górna zaś z cegły. Na kamiennym cokole wzniesiono mur ceglany w wątku wendyjskim w układzie opus emplectum (wypełnisko stanowił gruz ceglany zalany zaprawą), w taki sposób, że od poziomu kamiennego zwężał się schodkowo w kilku uskokach o szerokości połowy cegły (ryc. 10: C) (Wasik 2013a; 2016, s. 182)⁹.

⁸ Z powodu niebezpiecznej głębokości wykopu nie udało się osiągnąć stopy fundamentu.

⁹ Co ciekawe, ta część muru wyróżnia się też od reszty zamku nieco większymi rozmiarami cegieł.

Ryc. 10. Kowalewo Pomorskie. Pozostałości zamku: A – wewnętrzne lico muru południowego odsłonięte w wykopie 9, B – relikt południowego muru parchamu, C – północny odcinek wschodniego muru parchamu (fot. B. Wasik)

---

Wyobrażenie o wyglądzie samego domu konwentu opierano dotąd jedynie na podstawie mało dokładnego planu C. Steinbrechta, wykonanego – jak wyżej wspomniano – według szkicu T. J. Giese (Steinbrecht 1888, s. 26, ryc. 34). Sam C. Steinbrecht nie miał już możliwości obejrzenia ruin domu konwentu. Na tej podstawie przypisywano więc zamkowi bardzo mały rozmiar – około 30 m rozpiętości (Torbus 1998, s. 638). Bez wyraźnych przesłanek sugerowano też, że wieża ciśnień z początku XX wieku została wzniesiona na fundamentach narożnej wieży głównej (Rogalski 1986, s. 84). Przeprowadzone w latach 2013–2015 badania archeologiczno-architektoniczne umożliwiły weryfikację wszystkich tych poglądów oraz w pełni zadowalające (zwłaszcza biorąc pod uwagę stan zachowania) rozpoznanie układu przestrzennego domu konwentu. W ich wyniku możliwe jest też określenie jego wymiarów i sprecyzowanie lokalizacji głównego gmachu zamkowego (ryc. 8, ryc. 11).

Ryc. 11. Kowalewo Pomorskie. Rekonstrukcja rzutu domu konwentu (oprac. B. Wasik)

---

W toku wspomnianych badań okazało się, że zamek został w znacznym stopniu rozebrany. Zachowały się jedynie skromne relikty murów, a ich przebieg rozpoznawany był w znacznej części dzięki czytelnym negatywom porozbiórkowym. Przetrwały natomiast w wielu miejscach bruki dziedzińca i wnętrz piwnic. Badania skrzydła północnego wykazały, że było ono podpiwniczone, nie udało się jednak osiągnąć poziomu użytkowego wnętrza, które całe wypełnione było zasypiskiem demolacyjnym. Nie udało się również odkryć zachowanych murów tego skrzydła; ich przebieg można było odtworzyć wyłącznie dzięki negatywom porozbiórkowym. Jedyny murowany relikt tego skrzydła to wspominana wyżej pozostałość schodowej szyi, zapewniającej komunikację piwnicy z dziedzińcem zamkowym (ryc. 12: A). Dolną, fundamentową partię schodów stanowiła dość niedbała i łączona gliną konstrukcja ceglana. Wyżej, na co wskazują ślady na zachowanych cegłach, łączone były one zaprawą wapienną. Układ ceglanej, frontowej ściany szyi piwnicznej był słabo czytelny, wyraźny natomiast próg wykonany z czterech większych kamieni polnych. Wygląd zniszczonej szyi można zrekonstruować na podstawie analogii z innych zamków krzyżackich (Wasik 2013a).

Ryc. 12. Kowalewo Pomorskie. Relikty murów domu konwentu: A – szyja schodowa przy skrzydle północnym, B – ściana działowa skrzydła wschodniego, C – fundament kurtyny południowej domu konwentu, D – pozostałość ściany działowej skrzydła południowego (fot. B. Wasik)

---

Skrzydło zachodnie było również podpiwniczone. Podobnie jak w przypadku opisanego wyżej, odnotowano jedynie negatyw rozebranej kurtyny. Jej przebieg można rozpoznać dzięki negatywowi porozbiórkowemu, zasięgowi zachowanego bruku we wnętrzu piwnicy i analizie stratygrafi i z wykopu 10, założonego na południowo-zachodnim narożniku domu konwentu (Wasik 2014a; 2014b).

Szerokość skrzydła wschodniego rozpoznana została w wykopach 13 i 14. Również w tym przypadku ściany zewnętrzne zostały rozebrane i czytelne były jedynie w postaci negatywów. W obrębie wykopu 14 odkryto jednak zachowaną ścianę działową (ryc. 12: B), oddzielającą podpiwniczoną, północną część skrzydła od niepodpiwniczonej, środkowej jego części. Wnętrze niepodpiwniczone posiadało solidne gliniane klepisko (Cackowski, Wasik 2015; Wasik 2015a).

Układ przestrzenny skrzydła południowego rozpoznany został nieco dokładniej (wykopy 4, 5, 8, 10, 12, 16). Zarejestrowano przede wszystkim kamienny fundament południowej kurtyny domu konwentu, wykonany z eratyków łączonych gliną (ryc. 12: C). Na podstawie analizy stratygrafi i określono również grubość kurtyny obwodowej domu konwentu na około 3 m. W wykopie 5 stwierdzono niepodpiwniczoną przestrzeń bramy zamkowej. Funkcję tę potwierdziło odkrycie na parchamie negatywów murów szyi bramnej. We wspomnianym wykopie zachował się także fundament ściany działowej, dzielącej od zachodu przestrzeń wjazdu od podpiwniczonej części skrzydła (ryc. 12: D). W wykopach 12 i 16 potwierdzono, że również przestrzeń skrzydła na wschód od wjazdu była podpiwniczona (Momot, Wasik 2013; Wasik 2013; 2014a; 2014b; 2015a; Cackowski, Wasik 2015).

W świetle przedstawionych w skrócie wyników badań archeologiczno-architektonicznych czteroskrzydłowy dom konwentu był znacznie większy niż dotąd przypuszczano. Wzniesiono go na rzucie kwadratu o boku 44–45 m (ryc. 11). Większość jego przestrzeni była podpiwniczona; pomijając przelot bramny, brak podpiwniczenia stwierdzono jedynie w środkowej części skrzydła wschodniego. Skrzydło to oraz północne pełniły najpewniej funkcje gospodarcze, mieszcząc takie wymagane na zamku krzyżackim pomieszczenia jak kuchnia, piekarnia i browar. W skrzydle południowym znajdowały się natomiast główne wnętrza zamkowe: kaplica od wschodu i najpewniej refektarz od zachodu. Przyziemie tego skrzydła przecinał asymetrycznie położony przelot bramny. Najpewniej powodował on, że rozmieszczenie wnętrz na piętrze nie odpowiadało temu z parteru (szerzej Wasik, Wiewióra 2016, s. 58–60).

W świetle badań z lat 2013–2015 należy także odrzucić sugestie, że wieża ciśnień wzniesiona została w miejscu bergfriedu. W rzeczywistości zbudowano ją w obrębie dziedzińca – przy jego narożniku (ryc. 11). Można obecnie stwierdzić, iż dom konwentu nie posiadał wieży głównej w obrębie któregoś z narożników; był to więc bezwieżowy kasztel, podobnie jak zamek w Papowie Biskupim. Dom konwentu w Kowalewie nie miał też ryzalitowych wieżyczek narożnych, choć najpewniej posiadał wieżyczki umieszczone na murach w narożnikach, podobne do tych z zamku w Golubiu. W wykopach nie stwierdzono także fundamentów murowanego krużganku, tak więc najpewniej ganki były drewniane (Wasik, Wiewióra 2016, s. 58–60).

PODSUMOWANIE

Badania archeologiczne zamku w Kowalewie dostarczyły wielu dowodów na wysoką klasę artystyczną nieistniejącego dziś obiektu. Podczas eksploracji pozyskano liczny zbiór fragmentów kształtek ceglanych, charakteryzujący się bogactwem typologicznym form. Wyróżniono w nim aż osiem typów kształtek żebrowych (ryc. 13, 14), podczas gdy w innych zamkach kasztelowych z ziemi chełmińskiej odnotować ich można dwu-, trzykrotnie mniej. Odnotowano również podobną liczbę typów profi lowanych kształtek ościeżnicowych (Wasik 2013; 2014a; 2016, Aneksy, s. 19–79). Warto też zwrócić uwagę na liczne zendrówki w warstwach demolacyjnych, zauważalne są bowiem wyraźne zbieżności warsztatowe między domem konwentu i filarem gdaniska (ryc. 9: C) a kościołem farnym. Analogiczne są tu rozmiary cegieł i niektóre formy (na zamku odnotowano ich większą różnorodność). Ponadto zarówno zachowany fi lar gdaniska, jak i kościół farny zdobi artykulacja blendami. Biorąc zatem pod uwagę bogactwo typów kształtek ościeżnicowych z domu konwentu (w tym analogicznych do stosowanych w blendach kościoła) jest bardzo prawdopodobne, że także elewacje głównego gmachu zamkowego członkowały blendy¹⁰. Wspomniane liczne zendrówki przemawiają za tym, że podobnie jak gdanisko, ściany domu konwentu zdobiły wzory z czarnych cegieł.

¹⁰ Aktualnie szerzej na ten temat – por. Wasik 2017.

Ryc. 13. Kowalewo Pomorskie. Typy kształtek żebrowych z zamku (rys. B. Wasik)

---

Ryc. 14. Kowalewo Pomorskie. Przykłady kształtek ceglanych z badań zamku (fot. M. Wiewióra)

---

Poza przedstawionymi powyżej cechami, za działaniem tych samych warsztatów w pracach budowlanych na zamku i w mieście przemawia jeszcze typ wątku kamiennego zastosowanego w zachowanym murze przedzamcza i wieży narożnej murów miejskich. Należy on do rzadkiej odmiany, w której zastosowano warstwy wyrównawcze z całych cegieł¹¹ położonych główkami na płask lub w rolkę.

Badania z ostatnich lat dostarczyły także istotnych informacji odnośnie technik budowlanych stosowanych na zamku. Wymiar domu konwentu (o boku kwadratu 44–45 m) wskazuje, że najprawdopodobniej wytyczono go w oparciu o nową miarę chełmińską. Natomiast analiza proporcji warowni dowodzi, że najprawdopodobniej wytyczono go, stosowaną także w innych regularnych zamkach na ziemi chełmińskiej, metodą geometryczną ad quadratum (Wasik 2013b). Dobrze rozpoznany został także zakres prac ziemnych towarzyszących budowie; ich duży rozmach jest porównywalny do odnotowanego na innych zamkach kasztelowych (Wasik 2015b, s. 94–95; 2015c, s. 170, 172; 2016, s. 103–105). Ponieważ jednak zamek w Kowalewie posadowiono na niedogodnym gruncie (stanowi go pylasty piasek), odróżniają go szczegóły rozwiązań technicznych. Przede wszystkim pod kurtyny domu konwentu wykopano rowy fundamentowe o charakterze szerokoprzestrzennym – dwukrotnie szersze od grubości muru (Wasik 2016, s. 72). Również pod fosę przygotowano rów znacznie szerszy niż jej planowana rozpiętość. Jego profi l został rozpoznany w wykopie 9 na parchamie południowym. Stok tego rowu wykonano schodkowo, aby się nie osuwał. W jego obrębie wykopano wspomniany wyżej wąskoprzestrzenny rów fundamentowy muru parchamu. W ten sposób w obrębie parchamu południowego znalazły się stoki dwóch szerokoprzestrzennych wykopów fundamentowych – pod kurtynę południową gmachu zamkowego i pod fosę. W toku dalszych prac wykonano nasypy, wyrównujące taras parchamu. W wykopach 9 i 10 odnotowano kilka sypanych sukcesywnie warstw piasku o maksymalnej łącznej miąższości około 2,5 m, zakrywające wewnętrzne kamienne lico muru parchamu (Wasik 2014a). Pierwotnie grubość musiała być jednak większa, gdyż powierzchnia parchamu w tym rejonie została splantowana podczas prac porządkujących teren w XIX wieku. Podniesiono także piaskowym nasypem poziom gruntu na dziedzińcu o około 1 m, dzięki czemu wyrównano także jego powierzchnię (ryc. 15).

¹¹ Na ziemi chełmińskiej w murach kamiennych wznoszonych w wątku warstwowym standardowo wykorzystywano jedynie potłuczone cegły i gruz ceglany. Wątek podobny jak ten w Kowalewie, cechujący się wykorzystaniem całych cegieł, można zaobserwować tylko w przypadku jednego zamku z ziemi chełmińskiej – w wieży bramnej Zamku Bierzgłowskiego, która jest datowana na początek XIV wieku (Torbus 1998, s. 77).

Ryc. 15. Kowalewo Pomorskie. Przekrój północ–południe z widokiem na zachód przez zamek wysoki z zaznaczeniem nawarstwień nasypowych z okresu budowy zamku (oprac. B. Wasik)

---

W wyniku badań z lat 2013–2015 zweryfi kowano i przesunięto także datowanie budowy zamku w Kowalewie. Dotąd zgodnie przyjmowano, że rozpoczęła się ona pod koniec lat 70. XIII wieku, zapewne w latach 80. prace były już w znacznym stopniu zaawansowane. Jedynym elementem, który datowano po 1300 roku był fi lar gdaniska (Steinbrecht 1888, s. 26; Torbus 1998, s. 639; 2014, s. 157). Formy detalu i cechy stylistyczne, a także naczynia ceramiczne odkryte w kontekście warstwy budowlanej w wykopie 14 oraz kształtka żebrowa z rysunkiem sklepienia gwiaździstego wskazują, że budowa domu konwentu rozpoczęła się na przełomie XIII i XIV wieku i trwała w ciągu 1. ćwierci XIV wieku¹².

¹² Na ten sam okres datowany jest także kościół farny, według Johannesa Heisego powstał w latach 1286–1330 (Heise 1889, s. 189). W "Katalogu zabytków sztuki w Polsce" podano, że pierwszy etap budowy kościoła przypadał na początek XIV wieku (Katalog zabytków1973, s. 21). Christofer Hermann czas budowy świątyni ustalił na 2. ćwierć XIV wieku (Herrmann 2007, s. 716).

LITERATURA

Birecki P.
2010 Gmina Kowalewo Pomorskie. Tradycja i nowoczesność, KowalewoPomorskie.

Cackowski K., Wasik B.
2015 Opisy wykopów badawczych eksplorowanych w 2015 roku, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK, Toruń.

Das grosse Ämterbuch
1921 Das grosse Ä mterbuch des Deutschen Ordens, red. W. Ziesemer, Danzig.

Domańska H.
1971 Proces modernizacji średniowiecznych zamków z terenu dawnego państwa krzyżackiego w XV–XVIII w., Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. 17, cz. 2, s. 3–35.
1976 Z badań nad problemem przystosowania zamków Pomorza Wschodniego do broni palnej w latach 1390–1520, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 21, z. 4, s. 323–335.

Dusburg
2004 Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, tłumacz. S. Wyszomirski, wstęp i komentarz J. Wenta, Toruń.

Frankidejski J.
1880 Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej: podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin.

Gierszewski J.
1936 Historia miasta Kowalewa w zarysie, Wąbrzeźno.

Guerquin B.
1984 Zamki w Polsce, Warszawa.

Haftka M.
1999 Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork–Płock.

Heise J.
1889 Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, z. 6–7: Kreis Thorn, Danzig.

Herrmann Ch.
2007 Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und -Geographie, Petersberg–Olsztyn.

Jóźwiak S., Trupinda J.
2012 Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń.

Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J.
2001 Leksykon zamków w Polsce, Warszawa.

Katalog zabytków
1973 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11: Województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 6: Powiat golubsko-dobrzyński, oprac. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa.

Kurkowski M.
2017 Ryte i malowane dekoracje maswerkowe w architekturze średniowiecznej na terytorium ziemi chełmińskiej (studium typologiczno-formalne), t. 2: Katalog, Toruń.

Lustracja
2009 Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. 2: Województwo chełmińskie, cz. 2: Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygała, Toruń.

Momot A., Wasik B.
2013 Badania archeologiczno-architektoniczne zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim w roku 2013, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK, Toruń.

Opis królewszczyzn
1938 Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń.

Pabian A., Rozynkowski W.
1997 Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej, Toruń.

Poliński D.
2007 "Chełmińskie" warownie Zakonu na pograniczu krzyżacko-pruskim i krzyżacko-polskim, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, red. K. Grążawski, Włocławek–Brodnica, s. 155–178.
2003 Gród czy zamek? Z badań nad najwcześniejszymi krzyżackimi obiektami obronnymi w ziemi chełmińskiej, Archaeologia Historica Polona, t. 15/1, s. 181–196.

Powierski J.
1977 Dobra ostrowicko-golubskie biskupstwa włocławskiego na tle stosunków polsko-krzyżackich w latach 1245–1308, Gdańsk.

Rogalski B.
1986 Dzieje miasta do XVIII wieku oraz rozwój przestrzenny, [w:] Dzieje Kowalewa Pomorskiego, red. J. Danielewicz, Bydgoszcz, s. 14–111.

Słownik geograficzny
1883 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa.

Steinbrecht C.
1888 Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, t. 2: Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin.

Torbus T.
1998 Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München.
2014 Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk.

Wasik B.
2013a Architektura zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań z 2013 roku, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK, Toruń.
2013b Metoda projektowania zamków konwentualnych na ziemi chełmińskiej. Przyczynek do badań nad zastosowaniem kwadratury w krzyżackim budownictwie zamkowym, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 58, z. 4, s. 79–91.
2014a Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych zamku w Kowalewie Pomorskim w 2014 r., maszynopis w Instytucie Archeologii UMK, Toruń.
2014b Relikty architektury odkryte podczas badań archeologiczno-architektonicznych na zamku w Kowalewie Pomorskim prowadzonych w 2014 roku i wstępna analiza źródeł z nią związanych, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK, Toruń.
2015a Wnioski na temat układu przestrzennego i techniki budowy zamku na podstawie badań z 2015 roku, maszynopis w Instytucie Archeologii UMK, Toruń.
2015b Dzieje budowy i architektura zamku w Papowie Biskupim na ziemi chełmińskiej w świetle ostatnich badań, Biuletyn Historii Sztuki, R. 77, nr 1, s. 83–101.
2015c Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy, Ochrona Zabytków, nr 68, z. 1, s. 167–181.
2016 Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XV wieku), Toruń.
2017 Zamek, kościół i mury miejskie w Kowalewie Pomorskim – kwestia czternastowiecznych warsztatów budowlanych, Biuletyn Historii Sztuki, R. 79, nr 1, s. 71–86.

Wasik B., Wiewióra M.
2016 Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych, Wiadomości Konserwatorskie, nr 45, s. 53–65.

Wasik B., Wiewióra M., Momot A.
2016 Chronologia zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań archeologiczno- architektonicznych, [w:] Od Torunia do Charkowa, red. M. Grupa, A. Pydyn, Toruń, s. 129–141.

Wiewióra M.
2013 Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej w świetle najnowszych badań wybranych obiektów, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 58, z. 1, s. 97–123.
2015 Długi wiek XIII – początki krzyżackiej murowanej architektury obronnej na ziemi chełmińskiej w świetle najnowszych badań, Archaeologia Historica Polona, t. 22, s. 113–144.
2016 Gród i zamek w państwie krzyżackim. Miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, Archaeologia Historica Polona, t. 24, s. 195–231.
w druku - Zamki krzyżackie i biskupie na ziemi chełmińskiej – nowe źródła, nowe perspektywy, [w:] Stare i nowe dziedzictwo Torunia, Bydgoszczy i regionu, Toruń.

Wiewióra M., Misiewicz K., Wasik B., Małkowski W.
2017 Przedzamcze zachodnie zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań nieinwazyjnych i archeologiczno-architektonicznych, Wiadomości Konserwatorskie, nr 51, s. 42–52.

Żabiński G.
2013 Das grosse Ä mterbuch des Deutschen Ordens – remarks on its value for arms and armour research, [w:]Weapons bring peace? Warfare in Medieval and Early Modern Europe, Wratislavia Antiqua 18, red. L. Marek, Wrocław, s. 199–212

Więcej zdjęć z tego wydarzenia: Galerie - Zamek krzyżacki

Źródło: Zamek w Kowalewie Pomorskim. Dzieje warowni w świetle wyników badań archeologiczno-architektonicznych

1705