#6 Próba rekonstrukcji zamku

#6 Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych

Nieprzypadkowo w moje ręce dostało się Pismo Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków - "Wiadomości konserwatorskie" nr 45/2016, zawierające m.in. opis próby rekonstrukcji wyglądu zamku krzyżackiego w Kowalewie.
Na podstawie prac prowadzonych podczas wykopalisk w Kowalewie Pomorskim w latach 2013-2015 oraz informacji zaczerpniętych z kilkudziesięciu innych przedstawionych opracowań (przypisy), powstał najnowszy obraz zamku, który zapewne wzbudza ciekawość, rozwiewa pewne wątpliwości, precyzuje postawione wcześniej hipotesy i pozwala wyobrazić sobie jak wyglądała i funkcjonowała średniowieczna warownia w Kowalewie Pomorskim. Zapraszam do naprawdę ciekawej lektury, która pokazuje ile prac zostało wykonanych, aby to opracownie mogło powstać.

WSTĘP

Ryc. 1. Mapa ziemi chełmińskiej z lokalizacją Kowalewa Pomorskiego (Archiwum ZAA IA UMK w Toruniu, oprac. M. Wiewióra; B. Wasik)

---

Ryc. 2. Szkic sytuacyjny miasta i zamku w Kowalewie Pomorskim wg C. Steinbrechta (Steinbrecht 1888)

---

Pierwszymi badaczami, którzy poświęcili więcej miejsca warowni kowalewskiej, byli J. Heise i C. Steinbrecht, który jako pierwszy opublikował rzut rekonstruujący rozplanowanie miasta i zamku, opierając się na opisach i szkicach inżyniera wojskowego T.J. Giesego z początku XIX wieku² (ryc. 2). Po II wojnie światowej informacje na temat zamku znalazły się m.in. w pracach B. Guerquina³ i Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce⁴. W latach 80. w zbiorowym opracowaniu dziejów Kowalewa B. Rogalski zamieścił w swojej analizienieco zmodyfikowany rzut zamku⁵. W opracowaniu tym zamieszczono również jedyną znaną rycinę z 1697 roku ukazującą ruiny zamku w Kowalewie (ryc. 3). Tomasz Torbus w swoim podsumowaniu architektury zamków krzyżackich w Prusach zamek w Kowalewie Pomorskim po raz pierwszy umieścił, w zaproponowanej przez siebie klasyfikacji warowni, w grupie tzw. wczesnych zamków regularnych z terenu ziemi chełmińskiej, obok takich budowli jak zamki w Papowie Biskupim, Lipienku, Rogóźnie i Golubiu⁶.

DZIEJE ZAMKU

Do momentu rozpoczęcia badań wykopaliskowych powszechnie akceptowano tezę⁷, że budowę zamku konwentualnego rozpoczę to w miejscu wcześniejszego grodu. Został on nadany w 1222 r. przez księcia Konrada Mazowieckiego biskupowi misyjnemu Chrystianowi, który w 1231 r. przekazał go zakonowi krzyżackiemu⁸.

Ryc. 3. Popis wojska województwa chełmińskiego z końca XVII w. z widocznymi ruinami zamku w Kowalewie Pomorskim (wg Rogalski 1986)

---

W literaturze przedmiotu panuje spore zamieszanie w kontekście najstarszych dziejów warowni kowalewskiej⁹. Pierwotnie w miejscu późniejszego murowanego zamku miała istnieć warownia drewniano-ziemna, wykorzystana i dostosowana (?) do własnych potrzeb przez Krzyżaków. Chroniła ona ich skutecznie przed najazdami Litwinów, Bartów i Jaźwingów w latach 1262, 1269–1273¹⁰. Informacje na temat walk krzyżackiej obsady pierwszej warowni z Bartami podaje Piotr z Dusburga¹¹. W 1275 r. Krzyżacy nadali wcześniejszej osadzie podgrodowej prawa miejskie. Analiza źródeł historycznych dotyczących Kowalewa wskazuje również, że komturia krzyżacka powstała pomiędzy 1272 a 1275 rokiem. Po zniszczeniu miasta i pierwszej warowni przez Tatarów w 1286 r. prawdopodobnie dokonano (odnowiono?) kolejnej lokacji, na prawie chełmińskim. Przypuszczalnie prawa miejskie Kowalewu nadano w 1298 roku¹². Pierwszym znanym ze źródeł komturem, mianowanym w 1278 r., był Rudolf, a 10 lat później został nim Arnold Kropf, i to jemu właśnie przypisuje się rozpoczęcie budowy warowni kowalewskiej. Zakończenie prac budowlanych przez wielkiego mistrza zakonu Gotfryda Hohenlohe ustalano na mniej więcej 1290 lub 1303 rok¹³. Prace wykopaliskowe nie potwierdziły istnienia pozostałości grodu w miejscu zamku wysokiego ani na przedzamczu zachodnim. Biorąc pod uwagę przekazy źródłowe, pierwsza warownia krzyżacka musiała być z pewnością niewielka, mogła więc ona zostać całkowicie zniszczona podczas prowadzenia zasadniczych prac budowlanych¹⁴.

Być może jednak jej lokalizacja była zupełnie inna. Kwestia ta będzie przedmiotem dalszych badań¹⁵. Dalsze dzieje zamku w Kowalewie są niestety równie skromnie prezentowane w źródłach historycznych. W 1330 roku zamek oblegały wojska polskie¹⁶. W latach 1410–1414 zamek kilkakrotnie przechodził z rąk krzyżackich w polskie, ostatecznie został ponownie przejęty przez Zakon¹⁷. Pierwszy pokój toruński utrzymał Kowalewo w granicach państwa krzyżackiego, a w 1457 r. utworzono starostwo. Pierwszym starostą został Oldrzych Czerwonka¹⁸. Zamek w swojej oryginalnej formie przetrwał tylko do połowy XVII stulecia. W zachowanych wizytacjach z tego okresu wyraźnie widać, że w tym czasie była to już ruina¹⁹. Do końca XIX stulecia usunięto resztę dawnych zabudowań zamkowych. Odzyskane w ten sposób cegły i kamienie przeznaczono na budowę m.in., wzniesionego na terenie przedzamcza w 1857 r. razem z domem parafialnym, kościoła ewangelickiego (rozebranego po II wojnie światowej). W 1911 r. w miejscu po zamku wysokim zbudowano istniejącą do dziś wieżę wodociągową.

REKONSTRUKCJA ZAMKU NA PODSTAWIE ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH

Rekonstrukcja zamku kowalewskiego była do tej pory oparta wyłącznie na analizie przekazów historycznych oraz nowożytnych lustracji i wiztyacji z XVII i XVIII wieku²⁰. Główną częścią założenia była czteroskrzydłowa budowla założona na planie zbliżonym do kwadratu, z niewielkim dziedzińcem, wieżą główną i krużgankami²¹). Wjazd do zamku z bramą rekonstruuje się od południowego zachodu, w skrzydle południowym. Na temat funkcji pomieszczeń domu konwentu pewne są tylko informacje z 1662 i 1670 r. z których wynika, że w skrzydle południowym mieściła się kaplica pod wezwaniem św. Krzyża²². W tym samym skrzydle zlokalizowany był również zamkowy refektarz²³. Świadczy o tym instrument notarialny z 16 lutego 1416 roku, w którym wyliczono szkody, jakie podczas wojny (1414) poniósł komtur i poddani²⁴. Jedynym widocznym dziś elementem dawnego zamku jest położony około 20 m na północ od wzgórza zamkowego ceglany filar gdaniska. Była to masywna budowla na rzucie prostokąta o wymiarach około 4 × 8,75 m i zachowanej (niepełnej) wysokości 14,5 m²⁵ oraz bogatej artykulacji blendami i fryzami pasowymi. Zamek otoczony był dodatkowym pierścieniem murów, które stworzyły obszerny obszar parchamu – międzymurza. Mur parchamu zachował się najlepiej od południowego wschodu i wschodu (ryc. 4 - 748)²⁶.

Ryc. 4. Widok lica muru parchamu (Archiwum Zakładu Archeologii Architektury, Instytutu ArcheologiiUMK w Toruniu – dalej: Archiwum ZAA, IA UMK w Toruniu, fot. B. Wasik)

---

Ryc. 5. Rekonstrukcja układu przestrzennego domu konwentu w Kowalewie Pomorskim na podstawie reliktów i negatywów zarejestrowanych w wykopach badawczych z lat 2013–15 (Archiwum ZAA, IA UMK w Toruniu, rys. B. Wasik)

---

Układ przedzamcza (dziedzińca?) zachodniego jest dziś najmniej czytelny w terenie. Od południa ograniczała je fosa. Od wschodu przedzamcze mogło być połączone bezpośrednio z parchamem domu konwentu²⁷. Od północy granicę przedzamcza zachodniego wyznacza linia zbocza wzniesienia, na którym leżą zwaliska muru gotyckiego²⁸. Wiadomo również, że z murami zachodniego przedzamcza związana była baszta, dziś niezachowana. Na południe od domu konwentu kompleks warowny w Kowalewie uzupełniały dwa dodatkowe duże przedzamcza otoczone odrębnymi obwodami murów, które sięgały do linii dzisiejszej ulicy Fosa Jagiellońska²⁹. Przedzamcze południowe miało plan zbliżony do prostokąta o bokach około 115 × 60 m. Z przedzamcza środkowego zachowała się mała baszta południowo-wschodnia oraz relikty muru obronnego w części północno-wschodniej. Miało ono najprawdopodobniej plan nieregularnego czworoboku o bokach długości ok. 60–70 m. Analizy źródeł historycznych wskazują wyraźnie na to, że w przestrzeni przedzamczy południowych zlokalizowana była zabudowa gospodarcza. Interesującym źródłem, świadczącym o istnieniu na którymś przedzamczu budynku, w którym rezydowali goście zamkowi³⁰, jest wystawiony w nim instrument notarialny z 2 marca 1374 roku³¹. Jest to jedyna wskazówka sugerująca istnienie innej, niż tylko gospodarcza, zabudowy na przedzamczu w okresie średniowiecznym³².

Z końca XIV wieku (1389; 1392; 1399) pochodzą informacje dotyczące stanu zasobów warowni, m.in. dochodów osiąganych z czynszów, ilości zbóż zgromadzonych na strychach, zamkowych stajni i zbrojowni³³. Dla nas najceniejsze są jednak wzmianki o zamkowej kuchni, piekarni, szatni, infirmerii, piwnicach oraz strychach, w których zmagazynowane były m.in. wino, miód, piwo, naczynia, obrusy, ręczniki³⁴. W inwentarzach z 1411 znajdują się bardziej dokładne informacje m.in. o piwnicy marcowej, w której znajdowało się piwo marcowe i piwo konwentu oraz piwnicy komtura jako osobnym pomieszczeniu, w którym magazynowano piwo i miód³⁵. W tym samym źródle wspomniano również karwan, dwór bydlęcy i magazyn na sprzęt rolniczy, w którym składowano m.in. wiertaki, przebijaki, siekiery czy koła. W kolejnych wizytacjach z lat 1416–1446 wymieniono również kościół ze sprzętami liturgicznymi, szatami, naczyniami i księgami oraz kuchnię, piwnicę i piekarnię³⁶. W 1421 r. inwentaryzator wspomina jeszcze (obok piwnicy komtura i konwentu) także piwnicę wójta, słodownię, warzelnię piwa, piekarnię oraz mączarnię, w której przechowywano mąkę³⁷. Z zachowanego inwentarza zamkowego z 1436 roku wiemy z kolei, że w zamkowym refektarzu przechowywano obrusy, ręczniki, worki, naczynie do mycia rąk, a na przedzamczu (nie wiadomo jednak którym) znajdowały się m.in. kuźnia, prochownia, spichlerze, chlewnie, obory i warsztat kuszniczy oraz stajnie i ogród winny³⁸.

BADANIA ARCHEOLOGICZNO--ARCHITEKTONICZNE 2013–2015

Przeprowadzone w latach 2013–2015 badania archeologiczne na obszarze zamku w Kowalewie potwierdziły, że zgodnie z przyjętymi poglądami dom konwentu w Kowalewie Pomorskim należał do założeń regularnych – kasztelowych³⁹. Była to jednak budowla znacznie większa, niż dotąd sądzono. T. Torbus⁴⁰, opierając się na szkicu C. Steinbrechta, szacował długość jego boku na około 30 m. Natomiast jak się okazało, gmachów wzniesiono na rzucie kwadratu o boku około 45 m (ryc. 5, 9)⁴¹. Jest to wymiar przybliżony, ponieważ oparty na zasięgu negatywów porozbiórkowych, jednak na tyle precyzyjny, iż można zasugerować, że dom konwentu wymierzano nową miarą chełmińską, nadając mu rozpiętość 10,5 pręta tej miary⁴². Sugerowano, że wieża ciśnień mogła zostać wzniesiona na fundamentach narożnej wieży głównej⁴³. Jak wynika z badań, w rzeczywistości postawiono ją na dziedzińcu zamku – w jego południowo-wschodniej części (ryc. 5). Ponadto wykopy badawcze zlokalizowane w pobliżu narożników domu konwentu dostarczyły dowodów, iż zamek w Kowalewie nie posiadał wieży głównej w typie bergfriedu⁴⁴ (ryc. 9). W wykopach stwierdzono obecność podpiwniczeń i pomieszczeń, których układ uniemożliwia lakalizację masywnej wieży w którymś z naroży, mimo że jego obecność mogłaby sugerować wzmianka w lustracji z 1662 roku⁴⁵. Wydaje się, że informacja ta tyczyła się innej wieży. Biorąc pod uwagę kolejność opisywanych elementów zamku i miejsce tej wzmianki w tekście, wydaje się, iż dotyczy wieży zlokalizowanej w rejonie parchamu. Ponadto sytuacja w wykopie wytyczonym na południowo-zachodnim narożniku zamku wysokiego (wykop nr 10) wskazuje na to, iż dom konwentu nie był także zaopatrzony w ryzalitowe wieżyczki narożne.

Ryc. 6. Przekrój północ-południe domu konwentu w Kowalewie Pomorskim (przez podpiwniczone skrzydło północne i niepodpiwniczony przejazd bramny w skrzydle południowym) z uwzględnieniem zarejestrowanych podczas badań poziomów calca, pierwotnego gruntu i nawarstwień nasypowych z okresu budowy (Archiwum ZAA, IA UMK w Toruniu, rys. B. Wasik)

---

Wydaje się jednak wielce prawdopodobne, że narożniki domu konwentu akcentowały nastawione na murach wieżyczki, podobne do znajdujących się niegdyś na zamku w Golubiu⁴⁶. Skrzydła zamkowe miały około 12,5–13 m szerokości. Krótkie i lakoniczne opisy nowożytnych lustratorów⁴⁷ nie dostarczają niestety informacji pomagających zrekonstruować dyspozycję wnętrz. Jak wynika z wyników ostatnich badań, skrzydło południowe pełniło funkcję głównego. Było ono podpiwniczone, z wyjątkiem przejazdu bramnego (ryc. 9), którego nie umieszczono jednak na osi budynku, ale był przesunięty w kierunku zachodnim. Wymusił to układ przedzamcza, przesuniętego w stosunku do zamku wysokiego na zachód, w efekcie czego w tym miejscu prowadził najdogodniejszy wjazd. Lokalizację tę potwierdziło ponadto odkrycie na parchamie negatywów murów szyi wjazdowej⁴⁸. Asymetryczny układ skrzydła utrudnia rekonstrukcję podziału wnętrz. Zazwyczaj na piętrze, nad symetrycznie położonym wjazdem, mieściło się wąskie pomieszczenie oddzielające kaplicę od refektarza⁴⁹. W Kowalewie kaplica musiała się mieścić we wschodniej części skrzydła południowego, co wynika z konieczności jej orientacji. Przestrzeń po wschodniej stronie bramy jest jednak zbyt duża, by całą zajmowała kaplica oraz zbyt mała, by mieściły się tam dwa większe wnętrza. Ponadto przy takim układzie pomieszczenie zachodnie na piętrze skrzydła byłoby zbliżone do kwadratu i zbyt małe, aby mogło mieścić refektarz. W tej sytuacji wydaje się więc najbardziej prawdopodobne, że układ wnętrz na piętrze nie powtarzał tego z parteru, a pomieszczenie przejściowe między kaplicą i refektarzem nie mieściło się nad przejazdem branym. Sytuacja ta nasuwa analogie do rozwiązań zastosowanych na zamkach w Lochstedt (ryc. 10) i Malborku⁵⁰. Trudno określić, jakie wnętrza mieściły się w podpiwniczonym skrzydle zachodnim – być może na piętrze znajdowały się tam pomieszczenia sypialne (dormitoria). W skrzydłach północnym i wschodnim mieściły się natomiastnajpewniej pomieszczenia gospodarcze – kuchnia, browar i piekarnia. Skrzydło północne było podpiwniczone, natomiast wschodnie jedynie w części północnej (ryc. 6, 9)⁵¹. Skrzydła otaczały wybrukowany dziedziniec o szerokości około 19 m. Podczas badań nie odnotowano śladów wskazujących na obecność murowanych krużganków, co wskazuje na to, iż musiały być drewniane.

Badania dostarczyły także przesłanek do rekonstrukcji charakteru architektury domu konwentu. Z zamku pochodzi wyjątkowo liczny zbiór kształtek ceglanych różnego typu, co wskazuje na bogactwo wystroju. Wiele z cegieł ościeżnicowych i żebrowych nosi ślady polichromii lub bielenia. Podobieństwa warsztatu (analogiczne wymiary cegieł i formy kształtek)⁵² pozwalają z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że elewacje domu konwentu, podobnie jak lica zachowanego filaru gdaniska (ryc. 7) i sąsiednia fara miejska, były artykułowane blendami.

Ryc. 7. Filar gdaniska (fot. B. Wasik)

---

Ryc. 8. Kształtka żebrowa z rysunkiem przęsła sklepienia gwiaździstego (Archiwum ZAA, IA UMK w Toruniu, fot. i rys. B. Wasik)

---

Taka dekoracja na elewacjach krzyżackich domów konwentów nie była stosowana często, ale odnotować należy podobne rozwiązania w Grudziądzu⁵³ i Malborku⁵⁴. Ponadto liczne znaleziska zendrówek oraz wzór z tego typu budulca na fi larze gdaniska sugerują, iż elewacje domu konwentu również były tak zdobione. Do tego dodać należy ozdobne szczyty oraz, jak wspomniano, zapewne małe narożne wieżyczki wieńczące ściany. Rysuje się więc obraz zapomnianego obiektu o wysokiej klasie artystycznej, który dorównywał najlepszym przykładom architektury zamkowej w Prusach. Po północnej stronie zamku wysokiego znajdowało się gdanisko, którego filar przetrwał do dziś (ryc. 7). C. Steinbrecht przyjął, iż był to jeden z filarów pośrednich⁵⁵. Masywny i szczególnie ozdobny charakter zachowanego filara oraz fakt, że stał blisko brzegu nieistniejącego już jeziora⁵⁶, pozwala jednak w to powątpiewać i widzieć w nim ostatni element, na którym mieściło się pomieszczenie ustępowe. Nie można tej kwestii jednak ostatecznie przesądzić, gdyż C. Steinbrecht od lokalnych mieszkańców dowiedział się, że niegdyś istniały podobno relikty kolejnego filara⁵⁷. Dalszej istotnej informacji dostarczyło porównanie wartości niwelacji n.p.m. bruku dziedzińca, oraz wynikającej z tego wysokości, na której znajdowały się pomieszczenia piętra zamku z poziomem korony filara (ryc. 6). Pozwoliło to stwierdzić, że do gdaniska nie prowadził murowany ganek na arkadach, a raczej drewniany lub szkieletowy. W innym przypadku na zachowanych licach filara musiałyby się znajdować opory arkad, których nie ma. Dodać przy tym należy, że stosowanie drewnianych ganków gdaniska na murowanych filarach jest poświadczone w kilku innych zamkach, np. w Malborku⁵⁸, Ostródzie⁵⁹ i Ragnecie⁶⁰.

TECHNIKA BUDOWY

Badania z ostatnich lat dostarczyły także istotnej wiedzy na temat techniki budowy zamku, w tym na zakres wykonywanych przy tym prac ziemnych (ryc. 6). Do wznoszenia zamku przystąpiono na „surowym korzeniu”. Pierwotny poziom gruntu w postaci warstwy próchniczej zarejestrowany został w trzech wykopach (na terenie dziedzińca i skrzydła wschodniego; wykopy nr 3, 13 i 15) około 1,3–1,7 m pod obecnym poziomem gruntu.

Ryc. 9. Plan zamku wysokiego na podstawie wyników badań archeologiczno-architektonicznych w latach 2013–2015 (Archiwum ZAA, IA UMK w Toruniu; oprac. B. Wasik)

---

Zamek posadowiono na niestabilnym gruncie (calec stanowi lekki piasek) co wymusiło na budowniczych zastosowanie nieco odmiennej techniki budowy niż zazwyczaj⁶¹. W Kowalewie kopano pod mury zamku i fosę znacznie szersze, szerokoprzestrzenne wykopy. Po wzniesieniu murów zamku wykonano nasypy wyrównujące poziom terenu na dziedzińcu i parchamie, podnosząc poziom terenu nawet o około 2,5 m. W piwnicach natomiast, jak zarejestrowano w skrzydle południowym, pod bruk wykonano cienkie warstwy izolacyjne i wyrównawcze z gliny i piasku⁶².

NOWA CHRONOLOGIA

Dotąd zgodnie przyjmowano dość wczesną chronologie budowy zamku w Kowalewie Pomorskim, datując początek budowy na koniec lat 70. XIII wieku i zakładając, że w latach 80. prace były już w znacznym stopniu zaawansowane⁶³. Jedynym elementem, którego budowę datowano na po 1300 roku, był filar gdaniska⁶⁴. W świetle aktualnych badań chronologię zamku należy jednak skorygować.

Ryc. 10. Rzut parteru i piętra głównego (południowego) skrzydła zamku w Lochstedt (wg C. Steinbrechta)

---

Zamek cechowało bogactwo detalu ceglanego, charakterystycznego dla 1. połowy XIV wieku. W świetle analiz detalu, rozmiarów cegieł i cech stylistycznych czytelne jest pokrewieństwo warsztatowe między zamkiem a datowanym na 1. połowę XIV wieku kościołem farnym⁶⁵. Technologia i forma odkrytej ceramiki naczyniowej w najstarszych warstwach osadniczych wskazuje wyraźnie na to, że początek prac budowlanych na zamku wysokim należy datować na przełom XIII i XIV wieku. Ważną wskazówkę odnośnie do chronologii prac kończących budowę domu konwentu dostarczyło natomiast odkrycie kształtki żebrowej z rysunkiem sklepienia gwiaździstego (ryc. 8), gdyż sklepienia tego typu rozpowszechniają się w Prusach od 1. ćwierci XIV wieku⁶⁶. W świetle tych przesłanek chronologię budowy domu konwentu w Kowalewie należy przesunąć na 1. ćwierć XIV wieku, a koniec budowy zapewne na lata 30. XIV wieku.

DOM KONWENTU W KOWALEWIE NA TLE INNYCH SIEDZIB KOMTURSKICH NA ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ

Tomasz Torbus zaliczył dom konwentu w Kowalewie do wczesnych kaszteli chełmińskich⁶⁷. Przemawiał za tym nieduży rozmiar kasztelu i jego wczesna chronologia. W świetle nowych badań poglądy te należy jednak skorygować. Wczesne kasztele chełmińskie (m.in. zamki w Papowie Biskupim i Golubiu) cechuje mniejszy rozmiar (około 40 m), surowość bryły i detalu⁶⁸. Zamek kowalewski miał znaczne większe wymiary (około 45 m) i bogatszy detal architektoniczny, przypominający młodsze, tzw. klasyczne kasztele, jak Radzyń Chełmiński czy Brodnica⁶⁹. Warto przy tym zwrócić uwagę na to, że kowalewski dom konwentu miał analogiczny wymiar co brodnicki⁷⁰. Inne cechy formalne przybliżają natomiast interesujący nas zamek do kaszteli wczesnych: są to brak bergfriedu, brak ryzalitowych wież narożnych i murowanego krużganka. Trudno więc jednoznacznie przypisać tę warownię do którejś z grup. Biorąc pod uwagę późniejszą niż dotąd sądzono chronologię zamku, traktować go więc zapewne należy jako formę schyłkową wczesnego kasztelu, zapowiadającą jednocześnie cechy tzw. kaszteli klasycznych, lub wręcz jako formę przejściową między starszym a młodszym typem kasztelowego domu konwentu.

PRZYPISY

1. Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. II: Województwo chełmińskie, cz. 2: Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygdała, Toruń 2009, 175–176; Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, 3–4.
2. C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd. II: Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin 1888, s. 26–27.
3. B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa, 1984, s. 174.
4. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI: Województwo bydgoskie, pod red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 6: Powiat golubsko-dobrzyński, Warszawa 1973, t. 11, z. 6, s. 34–35.
5. B. Rogalski, Komturski gotycki zamek krzyżacki w Kowalewie na tle ówczesnej architektury obronnej zakonu, [w:] Dzieje Kowalewa Pomorskiego, pod red. J. Danielewicza, Bydgoszcz 1986, s. 57–96.
6. T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München, 1998, s. 132–137, 637–641; por również M. Haftka, Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork–Płock 1999, s. 135–139; L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, Warszawa 2001, s. 231; W. Antkowiak, P. Lamparski, Zamki i strażnice krzyżackie ziemi chełmińskiej (historia, plany, tajemnice), 1999, Toruń, s. 47–49.
7. Dyskusja na temat wcześniejszego osadnictwa grodowego pod krzyżackimi warowniami m.in.: D. Poliński, „Chełmińskie” warownie Zakonu na pograniczu krzyżacko-pruskim i krzyżacko-polskim, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, red. K. Grążawski, Włocławek–Brodnica 2007, s. 155–178; idem, Gród czy zamek? Z badań nad najwcześniejszymi krzyżackimi obiektami obronnymi w ziemi chełmińskiej, AHP, t. 15: 2003, nr 1, s. 181–196; ostatnio M. Wiewióra, Gród i zamek w państwie krzyżackim. Miejsce tradycji czy tradycja miejsca, w druku.
8. Słownik geografi czny Królestwa Polskiego, 1222 Koualeuo, t. 4, s. 509–511; J. Powierski, Dobra ostrowicko-golubskie biskupstwa włocławskiego na tle stosunków polsko-krzyżackich w latach 1245–1308, Gdańsk, 1977, s. 36, 71; dalsza literatura – P. Birecki, Gmina Kowalewo Pomorskie. Tradycja i nowoczesność, 2010, s. 18 i n.; W. Chudziak, op. cit., s. 25–34; M. Wiewióra, Długi wiek XIII – początki krzyżackiej murowanej architektury obronnej na ziemi chełmińskiej w świetle najnowszych badań, AHP, t. 22: 2015, s. 113–144; idem: Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej w świetle najnowszych badań wybranych obiektów, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. LVIII: 2013, z. 1, s. 97–123; idem: Gród i zamek…; idem: Zamki krzyżackie…, w druku.
9. P. Birecki, op. cit, s. 18, przypis 21; więcej informacji na temat lokacji miasta – zob. B. Rogalski, op. cit., s. 29 i n.
10. P. Birecki, op. cit. s. 27; J. Powierski, op. cit., s. 75.
11. Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, Toruń 2004, s. 136–137.
12. C. Steinbrecht, op. cit., s. 26.
13. Słownik geografi czny Królestwa Polskiego, s. 509; J. Heise Die Bau – und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen: Der Kreis Kulm, H. V, Danzig 1887, 183–187; C. Steinbrecht, op. cit., 26–27; B. Guerquin 1984, 174; Katalog Zabytków…, op. cit., s. 34–35; B. Rogalski, op. cit., s. 57–96; A. Pabian, W. Rozynkowski, Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej, 1997, s. 59–64; W. Antkowiak, P. Lamparski, op. cit., s. 47–49; W. Haftka, op. cit., s. 135–139; L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, op. cit., s. 555–557; T. Torbus, op. cit., s. 132–137, 637–641. 14 W trakcie badań w 2015 r. w warstwie odpowiadającej najstarszej warstwie osadniczej (budowlanej) zarejestrowanej fragmenty ceramiki naczyniowej, które można datować na schyłek XIII i początek XIV wieku.
14. W trakcie badań w 2015 r. w warstwie odpowiadającej najstarszej warstwie osadniczej (budowlanej) zarejestrowanej fragmenty ceramiki naczyniowej, które można datować na schyłek XIII i początek XIV wieku.
15. Por. D. Poliński, Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej, Toruń 2003, s. 182; W. Chudziak, Quondam castra w świetle badań wczesnośredniowiecznych grodzisk ziemi chełmińskiej, Archaeologia Historica Polona, t. 3: 1996, s. 25–34.
16. Spuścizna po Janie Długoszu, dziejopisie polskim, to jest Kronika Wiganda z Marburga, rycerza i brata zakonu niemieckiego, wyd. Jan Voigt, E. Raczyński, Poznań 1842, s. 29.
17. P. Birecki, op. cit., s. 31–34, przypis 86.
18. Ibidem, s. 34.
19. Opis królewszczyzn…, op. cit., s. 3–4.
20. Lustracja województw…, op. cit., s. 175–176; Opis królewszczyzn…, op. cit., s. 3–4.
21. Lustracja województw…, op. cit., s. 175–176; Opis królewszczyzn…, op. cit., s. 3–4; C. Steinbrecht, op. cit., s. 26–27; T. Torbus, op. cit., s. 637–639.
22. J. Frankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej: podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880.
23. W świetle ostatnich studiów historycznych zakwestionowano zasadność używania terminu kapitularz – por. S. Jóźwiak, 64 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 45/2016 J. Trupinda, Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografi a i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń, 2012, s. 146 i n.
24. Ibidem, 2012., s. 337.
25. T. Torbus, op. cit. s. 638.
26. B. Wasik, Architektura zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań z 2013 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2013, s. 6.
27. B. Rogalski, op. cit., s. 31; C. Steinbrecht, op. cit., s. 26–27.
28. B. Wasik, op. cit, s. 3–5.
29. A. Pabian, W. Rozynkowski, op. cit., s. 59–64; Katalog Zabytków…, op. cit., s. 35; szeroko analizuje je B. Wasik, op. cit.; L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm…, op. cit., s. 231.
30. S. Jóźwiak, J. Trupinda, op. cit, s. 93.
31. Ibidem, s. 93.
32. Ibidem, 435 i n.
33. P. Birecki, op. cit., s. 31; J. Gierszewski, Historia miasta Kowalewa w zarysie, Wąbrzeźno 1936, s. 18–25; por. G. Żabiński. Das Grosse Ä mterbuch des Deutschen Ordens – remarks on its value for arms and armour research.” w: Weapons Bring Peace? Warfare in Medieval and Early Modern Europe, ed. L. Marek. Wratislavia Antiqua 18. Wrocław, Uniwersytet Wrocławski 2013, s. 199–212.
34. W. Ziesemer, Das grosse Ä mterbuch des Deutschen Ordens (GÄ DO), (ed.), Danzig, 1921, s. 412.
35. Ibidem, s. 413.
36. Ibidem, s. 415–416.
37. Ibidem, s. 418.
38. M. Haftka, op. cit. s. 135; GÄ DO, op. cit., s. 421.
39. C. Steinbrecht, op. cit., s. 26; T. Torbus, op. cit., s. 638.
40. Ibidem, s. 638.
41. B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego i techniki budowy zamku na podstawie badań z 2015 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2015.
42. Bardzo precyzyjne określenie wymiaru zamku nie jest niestety możliwe, ponieważ jest rekonstruowane na podstawie negatywów porozbiorowych; 1 stopa = 28,8 cm, 1 pręt = 15 stóp; Ch. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und –Geographie, Petersberg–Olsztyn 2007, s. 113–115.
43. B. Rogalski, op. cit., s. 84.
44. A. Momot, B. Wasik, Badania archeologiczno-achitektoniczne zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim w roku 2013 (maszynopis w IA UMK), Toruń 2013; B. Wasik, Opisy wykopów badawczych (maszynopis w IA UMK), Toruń 2014; idem, Wnioski na temat układu przestrzennego i techniki budowy zamku na podstawie badań z 2015 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2015.
45. Opis królewszczyzn…, op. cit., s. 3.
46. I. Sławiński, Zamek w Golubiu, Warszawa–Poznań–Toruń 1976, s. 30.
47. Lustratorzy wymieniają co prawda kilka wnętrz, takich jak kaplica, sala sądowa, izba jadalna itd., ale na tej podstawie ustalenie ich lokalizacji, a tym bardziej szczegółowych cech, jest nie możliwe; Lustracja województw…, op. cit., s. 175–176; Opis królewszczyzn…, op. cit., s. 3.
48. B. Wasik, Wnioski…, op. cit.
49. T. Torbus, Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014, s. 357.
50. T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., s. 479–480, 495–497.
51. B. Wasik, Relikty architektury odkryte podczas badań archeologiczno- architektonicznych na zamku w Kowalewie Pomorskim prowadzonych w 2014 roku i wstępna analiza źródeł z nią związanych (maszynopis w IA UMK), Toruń 2014; idem, Wnioski na temat układu przestrzennego i techniki budowy zamku na podstawie badań z 2015 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2015.
52. Por. B. Wasik, Zamek w Kowalewie Pomorskim – pierwsze wyniki badań archeologicznych, [w:] Stare i nowe dziedzictwo Torunia, Bydgoszczy i regionu (w druku).
53. W Grudziądzu blendy artykułowały fasadę głównego skrzydła zamkowego; B. Wasik, Prace budowlane na zamkach w Grudziądzu i Toruniu u progu XIVwieku. Przyczynek do badań nad średniowiecznymi warsztatami budowlanymi w Prusach, Rocznik Grudziądzki, 2014: 22, s. 102, ryc. 2.
54. W Malborku duże płyciny rozczłonkowuja elewacje zachodnią zamku wysokiego; T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., s. 493.
55. C. Steinbrecht, op. cit., s. 27.
56. Potwierdzają to zdjęcia archiwalne, na których czytelny jest stok opadający do dawnego, dziś zasypanego jeziora.
57. C. Steinbrecht, op. cit., s. 27.
58. T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., s. 500.
59. H. Mackiewicz, A. Mackiewicz, Wyniki badań archeologicznych w obrębie gdaniska przy zamku w Ostródzie, [w:] Ostróda – siedem wieków dziejów miasta, red. R. Sajkowski, Ostróda 2005, s. 67. 60. S. Jóźwiak, J. Trupinda, op. cit., s. 385.
61. Por. B. Wasik, Dzieje budowy i architektura zamku w Papowie Biskupim na ziemi chełmińskiej w świetle ostatnich badań, Biuletyn Historii Sztuki, 2014: 72(1), s. 95; idem, Próba rekonstrukcji etapów budowy i układu przestrzennego zamku na podstawie wyników badań historycznych, archeologicznych i architektonicznych, [w:] Zamek biskupów chełmińskich w Wąbrzeźnie. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń 2014, s. 208; idem, Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy, Ochrona Zabytków, 2015: 68 (1), s. 169.
62. K. Cackowski, B. Wasik, Opisy wykopów badawczych eksplorowanych w 2015 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2015; A. Momot, B. Wasik, op. cit.; B. Wasik, Opisy wykopów badawczych (maszynopis w IA UMK), Toruń 2014; idem, Relikty architektury…, op. cit.; idem, Wnioski…, op. cit.; idem, Zamek w Kowalewie Pomorskim…, op. cit.
63. M. Haftka, op. cit., s. 135–136; C. Steinbrecht, op. cit., s. 26; T. Torbus, Die Konventsburgen…, op. cit., s. 26; T. Torbus, Zamki konwentualne…, op. cit., s. 157.
64. T. Torbus, 1998, s. 639.
65. Kościół datuje się na pierwszą ćwierć lub pierwszą połowę XIV wieku. Wg. J. Heisego powstał między 1286–1330; początek XIV wieku jako czas pierwszego etapu budowy kościoła przyjęto w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce; Ch. Hermann czas budowy ustalił na 2 ćwierć XIV wieku; J. Heise, op. cit., s. 189; Ch. Herrmann, op. cit., s. 716; Katalog Zabytków…, op.cit., s. 21.
66. Biorąc pod uwagę kolejność prac budowlanych i wyniki badań dendrochronologicznych więźby dachowej chóru kościoła św. Jakuba w Toruniu, można uznać, że sklepienia gwiaździste należy datować na około 1317–1320. do wczesnych zastosowań sklepienia gwiaździstego na zamku krzyżackim uznawane jest sklepienie kaplicy zamku w Golubiu, z lat 30. XIV wieku; Ch. Herrmann, op. cit., s. 103–104; A. Konieczny, Dzieje budowy kościoła św. Jakuba w Toruniu w XIV wieku w świetle analizy architektonicznej, Biuletyn Historii Sztuki, 2012: 64 (2), s. 8; B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, s. 387–388.
67. T. Torbus, 1998, s. 137; idem 2014, s. 157.
68. T. Torbus, 2014, s. 143.
69. T. Torbus, 1998., s. 167–168.
70. T. Torbus, 1998, s. 658.

Więcej zdjęć z tego wydarzenia: Galerie - Zamek krzyżacki

Źródło: Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych

2254